دانشگاه تهران

 

دانشكده علوم‌اجتماعی

 

نقش آموزشهای رسمی فنی و حرفه‌ای

 

در توسعه فعالیتهای غیركشاورزی

 

مطالعه موردی شهرستان قائم‌شهر

 

 

 

تهیه و تدوین  :     

 

استاد راهنما   :    دكتر مصطفی ازكیا

 

استاد مشاور   :     دكتر منصور وثوقی

 

 

 

موضوع:

ـ بررسی نقش آموزشهای رسمی (كلاسیك) فنی و حرفه‌ای در توسعه فعالیتهای غیركشاورزی، تأثیر این فعالیتها در توسعة منطقه.

ـ تأثیر آموزش در ایجاد اشتغال، كیفیت محصول، افزایش درآمد، كاهش مهاجرت ، بیكاری و ناهنجاریهای اجتماعی در شهرستان قائم‌شهر در یک دورة 5 ساله (82 ـ 1378)

 

مسأله و سؤال تحقیق:

ـ آموزش افراد و پرورش استعدادها و تربیت نیروی انسانی خلاق، ورزیده و دارای تخصص چه تأثیری در توسعه دارد.

ـ نهادهای آموزشی چگونه می‌توانند با افزایش كارآیی افراد، زمینه‌ساز مشاركت بیشتر مردم در تحولات و در نهایت، توسعه اقتصادی و اجتماعی كشورها باشند.

ـ با توجه به رشد سریع جمعیت و عدم توانایی بخش كشاورزی در جذب نیروی انسانی مازاد، چه راهكارهای دیگری برای جذب این افراد وجود دارد.

ـ ایجاد چه فعالیتهایی می‌تواند در كنار بخش كشاورزی و به صورت مكمل این بخش، نقش عمده‌ای در اشتغال‌زایی، كاهش فقر و بیكاری و جذب افراد و نیروی انسانی آماده به كار داشته باشد و به درآمدزایی و توسعه منجر شود.

ـ چه زمینه‌ها و استعدادهایی در منطقه مورد مطالعه وجود دارد كه بتواند با جذب نیروی كار مازاد، مانع از مهاجرت افراد و آسیب‌های اجتماعی ناشی از آن بشود.

ضرورت و اهمیت موضوع:

این تحقیق از آن جهت اهمیت دارد كه به موضوع اشتغال‌زایی در كنار بخش كشاورزی می‌پردازد و با بررسی فعالیتهای غیركشاورزی در منطقه مورد مطالعه، به كمك بخش كشاورزی می‌شتابد و ضعف و ناتوانی این بخش در جذب نیروی كار مازاد را پوشش می‌دهد و با ارائه راهكارهایی مناسب، توسعه این فعالیتها را هدف قرار می‌دهد كه در نهایت منجر به ایجاد اشتغال، افزایش درآمد، كاهش بیكاری و مهاجرت، كاهش ناهنجاریهای اجتماعی، بكارگیری سرمایه‌های اندك و توسعه منطقه می‌شود و درصدد تحقق این اهداف با كمك این اهداف نهادهای متولی آموزشهای رسمی و فنی و حرفه‌ای برمی‌آید.

 

اهداف تحقیق:

اهداف این تحقیق در ابعاد كلی آن،  بررسی جایگاه و نقش آموزشهای رسمی در توسعه فعالیتهای غیركشاورزی و بررسی اثرات اقتصادی ـ اجتماعی توسعه این فعالیتهای در منطقه و شناسایی اقداماتی كه می‌تواند به توسعه این فعالیتها كمك كند. اهداف اختصاصی‌تر این تحقیق، بررسی فعالیتهای غیركشاورزی شهرستان مورد مطالعه از نظر تعداد، میزان اشتغال‌زایی، افزایش درآمد، میزان جذب نیروی كار مازاد، پیشگیری از مهاجرت، نوع فعالیتها،‌میزان سرمایه‌گذاری، میزان بازدهی واحد، توزیع جغرافیایی آن و بررسی رابطه آموزش با میزان موفقیت و توسعة این فعالیتهاست.

محدودة جغرافیایی و زمانی تحقیق:

محدودة جغرافیایی تحقیق، تمامی روستاهای شهرستان قائم‌شهر به دلیل پراكندگی كارگاه های مورد مطالعه در سطح روستاهای شهرستان بود، به لحاظ موضوع و محدودة زمانی، تمامی كارگاه هایی كه مجوز احداث آنها در فاصله سالهای 1378 تا 1382 صادر شده بود. به عنوان جامعه آماری تحقیق مورد مطالعه قرار گرفت.

 

مشكلات و محدودیتهای تحقیق:

عمده‌ترین موانع و مشكلات تحقیق، یكی دسترسی به كارگاه ها و جمع‌ آوری اطلاعات به دلیل پراكندگی جامعه آماری و دیگری، مشكل برقراری ارتباط به دلیل بی‌اعتمادی پرسش‌شوندگان به محقق و عدم آشنایی آنان با تحقیق و ضرورت و اهمیت آن در بهبود وضعیت آتی بود. از دیگر مشكلات می‌توان به فقدان آمار و ارقام روزآمد اشاره كرد.

 

چارچوب نظری تحقیق:

در انجام این تحقیق، از نظریه‌های مختلفی استفاده شده است و از مفاهیم عمدة هر نظریه در مطالعه موضوع و ارائه فرضیات استفاده شده است. عمده‌ترین نظریات استفاده شده در این تحقیق و مفاهیم عمدة هریک به شرح جدول خلاصه شده است:

چارچوب مفهومی تحقیق (مدل نظری)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نظریه	مفاهیم مورد استفاده	صاحب نظریه	متغیر مورد سنجش	شاخص	سطح سنجش
پیشرفت اقتصادی	افزایش بازده، افزایش درآمد، گسترش عقل معاش، آموزش	آدام اسمیت	كارآ یی   درآمد آموزش	بازده   درآمد تحصیلات	رتبه‌ای     فاصله‌ای
كیفیت زندگی	افزایش كیفیت زندگی   افزایش ثروت ملل افزایش هوش و آگاهی كسب آمادگی افراد	آلفرد مارشال	میزان رضایتمندی از زندگی	رضایتمندی از:   درآمد ، ثروت، سواد ، شغل	اسمی     رتبه‌آی
مدیریت علمی	پاداش برای كار خوب   تعیین وظایف(تقسیم‌كار) بكارگیری افراد ماهر آموزش كاركنان	فردریک تیلور (تایلور)	پاداش‌ مادی   مهارت آموزش	میزان پاداش   میزان مهارت نوع مهارت میزان تحصیل	اسمی     رتبه‌ای
آموزش و پیشرفت	رابطه آموزش و تولید   رابطه نظریه و عمل همزمانی آموزش و آموزاندن رابطه كار فكری و كاردستی	پائولو فریره	آموزش   تولید دوره‌های آموزش كارهای عملی طرحهای نو	نوع تولید   نوع دوره‌های آموزشی طرحهای تازه	اسمی
آموزش و توسعه	آموزش سازمان یافته   اشتغال مولد آموزشهای رسمی و غیررسمی رابطه آموزش و نیاز مردم	مایكل تودارو	آموزش رسمی   اشتغال نیاز مردم	دوره‌های آموزش   كاربرد محصول تولیدی میزان اشتغال تعداد شغل	رتبه‌ای   اسمی فاصله‌ای
نوسازی	نوسازی انسان، شهرنشینی   تعلیم و تربیت صنعتی شدن وسایل ارتباط جمعی	آلكس اینكلس	شهرنشینی   سوادآموزی وسایل ارتباطی	محل زندگی   میزان سواد دوره‌های آموزشی وسایل ارتباطی مورد استفاده	اسمی   رتبه‌ای
اشاعة فرهنگی	دسترسی به رسانه‌ها، شهرنشینی، سوادآموزی، مشاركت، همدلی	دانیل لرنر	وسایل ارتباطی   شهرنشینی سوادآموزی همدلی كارگروهی	وسایل ارتباطی مورد استفاده   محل زندگی میزان تحصیلات میزان همدلی میزان مشاركت	اسمی   رتبه‌ای
نیاز به پیشرفت	انگیزة پیشرفت (میل و نیاز به پیشرفت)، كارآیی و سرعت بالا در انجام كار، خوب انجام دادن كارها	دیوید مك‌كله‌لند	انگیزة پیشرفت، كارآیی، احساس مسئولیت	انگیزه‌های انجام كار   میزان كارآیی استاندارد محصول سرعت انجام كار	فاصله‌ای   رتبه‌ای

 

 

تجربیات سایر كشورها :

علاوه بر نظریات مورد اشاره، مطالعات و تحقیقات انجام شده دربارة موضوع و تجربیات سایر كشورهای دنیا در زمینه چگونگی و شیوه‌های توسعه اشتغال‌ غیركشاورزی و طرح‌های اشتغال‌زایی و خوداشتغالی نیز مورد بررسی قرار گرفت كه عمده‌ترین این تلاشها، تجربیات و مطالعات عبارتند از:

1ـ اشتغال روستایی در چین:

انتقال نیروی كار مازاد بخش كشاورزی در مشاغل مرتبط با كشاورزی نظیر دامداری، پرورش ماهی، مرغداری، جنگل‌داری و سایر زمینه‌های كشاورزی در محل سكونت آنها، جذب كارگران اضافی در مراكز صنعتی، اشتغال روستائیان در مشاغل خدماتی (حمل و نقل ، تعمیرات، بانكداری و ساختمان‌سازی) و استفاده از سرمایه‌های شهری برای جذب نیروی كار مازاد روستایی.

2ـ هندوستان :

حمایت از صنایع كوچك روستایی، برنامه اشتغال‌ روستایی ملی و طرح ایجاد دهكدة تولید صادراتی.

3ـ سریلانكا:

برنامه‌های رفاه اجتماعی (آموزش و بهداشت رایگان، سوبسید مواد غذایی)، برنامه‌های افزایش تولید (توسعه آبیاری، تقسیم اراضی، اعطای تسهیلات بانكی، سوبسید)، برنامه توسعه فقرا، كاهش مهاجرت و ایجاد مراكز صنعتی، برنامه بیدارسازی روستایی، پروژه توسعه روستایی یكپارچه و طرح برق‌رسانی روستایی.

4ـ بنگلادش:

برنامه بهبود تكنولوژی در دو بخش كشاورزی و غیركشاورزی، ایجاد مؤسسه صنایع روستایی و خانگی با محوریت صنایع كوچك خانگی، تأسیس شهركهای صنعتی و فراهم آوردن امكانات زیربنایی.

5ـ تایوان :

ایجاد مناطق صنعتی در نواحی روستایی، توسعه خدمات اجرایی ـ تفریحی، وام‌های بلندمدت و كم‌بهره، دوره‌های آموزشی برای تغییر شغل كشاورزان و ارائه خدمات كاریابی.

6ـ اندونزی :

آموزش مهارتهای فنی و حرفه‌ای در زمینة صنایع خانگی و روستایی، آموزش ارتقای بهره‌وری و كارفرمایی، توسعه زیرساختهای اقتصادی و اجتماعی و تشویق صنایع خانگی.

7ـ مالزی:

گسترش زمینهای جدید و افزایش مقیاس آنها (3 هكتار) ، برنامه‌های صنعتی شدن با هدف تغییر ساختار اقتصادی، تدوین سیاست ملی كشاورزی و استفاده از تكنولوژی جدید.

8ـ نپال:

برنامة ایجاد اشتغال از طریق توسعه صنایع خانگی و روستایی، استفاده از تكنولوژی كاربر به جای مكانیزاسیون، توسعه كشاورزان خرده‌پا، آموزشهای حرفه‌ای، گسترش تحقیقات كار، توسعه مناطق دورافتاده، توسعه زنان و اجرای طرحهای جامع روستایی.

9ـ پاكستان:

ایجاد تعدادی مراكز رشد برای ارائه خدمات اساسی و توسعه فرصتهای شغلی و ایجاد نظام حكومت محلی یا شوراهای محلی برای ایجاد و توسعه منابع سرمایه‌های محلی.

10ـ فیلیپین:

ایجاد صنایع خانگی، مراكز صنتی ناحیه‌ای برای فعالیتهای زیربنایی، ترویج فعالیتهای كاربر بجای سرمایه‌‌بر و تأسیس بنگاه های كوچك و متوسط.

 

 

 

چارچوب مفهومی تحقیق و مدل نظری:

چارچوب و مدل مفهومی تحقیق، اختلاط و تركیبی است از مفاهیم و متغیرهای برخی نظریه‌ها و بهره‌گیری از آن در بررسی و تبیین نقش آموزشهای رسمی در توسعه فعالیتهای غیركشاورزی در شهرستان قائم‌شهر كه در بحث چارچوب نظری به آن اشاره شده است. لازم به یادآوری است كه مدل نظری تحقیق ، با بهره گرفتن از مفاهیم و فرضیات، در چهار بخش عوامل اجتماعی‌ـ فرهنگی، عوامل فنی و مهارتی ، عوامل اقتصادی و عوامل روانشناختی تأثیر آموزشهای رسمی بر توسعه فعالیتهای غیركشاورزی ترسیم شده است:

 

دیاگرام (نمودار) مدل نظری : براساس چارچوب مفهومی و فرضیات تحقیق

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تأثیر آموزشهای رسمی (فنی و حرفه‌ای)   بر توسعة فعالیتهای غیركشاوری
عوامل اجتماعی ـ فرهنگی		عوامل فنی و مهارتی		عوامل اقتصادی			عوامل روانشناختی
كاهش مهاجرت		افزایش مهارت و دانش فنی		ایجاد اشتغال			افزایش مشاركت
بازگشت مهاجران		افزایش كارآیی افراد		افزایش درآمد			ایجاد انگیزه اشتغال‌زایی
كاهش میزان بزهكاری		تحرك و تقویت بخش كشاورزی		افزایش بازدهی			تقویت كار گروهی
گسترش فرهنگ آموزش		تحركت و تقویت بخش خدمات		كاهش فقر و بیكاری			رفع نیازهای مردم
ایجاد رفاه اجتماعی		توسعه صنایع دستی		گسترش عقل معاش			افزایش تلاش و پشتكار
		صنعتی شدن		استفاده مطلوب از سرمایه‌های كوچك			ایجاد علاقه به كار و فعالیت
		ارائه خدمات فنی		استفاده از تسهیلات بانكی			استفاده از تجربیات شخصی و خانودگی
		تخصصی شدن فعالیتها		تأمین سرمایه اولیه

 

 

 

روش تحقیق:

تحقیق حاضر به لحاظ هدف، از نوع تحقیق كاربردی و اكتشافی است چون در پی بررسی تأثیرات آموزشهای رسمی فنی و حرفه‌ای بر توسعه فعالیتهای غیركشاورزی در منطقه است و نتایج آن می‌تواند در برنامه‌ریزی و یافتن راهكارهای مناسبِ توسعه این فعالیتها قابل استفاده و مفید باشد.

به لحاظ مطالعه اثرات یک پدیده روی پدیده‌ای دیگر و مطالعه كل جامعه آماری براساس متغیرهای مورد مطالعه، یک تحقیق پیمایشی اما به لحاظ محدودیت جامعه آماری و آزمون‌پذیر نبودن نتایج حاصله و عدم استفاده از آمار استنباطی، از حیث نحوة ارائه نتایج و آمار و ارقام، از نوع تحقیق توصیفی می‌باشد.

لازم به یادآوری است كه در این تحقیق، علاوه بر پرسشنامه و مطالعه اسنادی و كتابخانه‌ای، از تكنیكهای مصاحبه همراه با مشاهده، نظرخواهی از كارشناسان و مسؤولانِ دستگاه های دولتی و افراد بومی نیز استفاده شده است.

البته قبل از تنظیم پرسشنامة نهایی، یک مطالعه مقدماتی و اكتشافی نیز برای شناخت بهتر جامعه آماری و رفع اشكالات پرسشنامه نیز صورت گرفته است.

 

 

متغیرهای تحقیق:

عمده‌ترین متغیرهای مورد مطالعه در این تحقیق عبارت بودند از:

ـ متغیرهای فردی شامل سن ، جنس، تأهل، میزان تحصیلات

ـ متغیرهای مربوط به فعالیت نظیر نوع فعالیت، سال شروع، نوع و میزان محصول، قیمت تمام‌شده و فروش

ـ متغیرهای اقتصادی نظیر سرمایه اولیه، میزان افزایش سرمایه، تكنولوژی مورد استفاده، افزایش درآمد و میزان اشتغال‌زایی.

ـ متغیرهای آموزشی نظیر دوره‌های آموزشی گذرانده، تأثیر آن بر كارآیی، افزایش كیفیت محصول، سرعت انجام كار، افزایش درآمد، ایجاد انگیزه فعالیت و مشاركت، پیشرفت كار و میزان موفقیت.

ـ متغیرهای روانشناختی نظیر عوامل مؤثر بر گرایش فرد به نوع فعالیت، عوامل موفقیت در كار، میزان علاقه‌مندی به فعالیت در بخشهای دولتی و خصوصی، علاقه‌مندی به اشتغال در بخش كشاورزی و علاقه‌مندی به ادامه تحصیل در رشته متناسب با نوع فعالیت.

ـ متغیرهای اجتماعی نظیر تأثیر فعالیتهای غیركشاورزی بر كاهش مهاجرت، كاهش میزان بزهكاری،‌ جذب جوانان و… .

 

 

فرضیه‌های تحقیق:

1 ـ آموزشهای رسمی فنی و حرفه‌ای باعث توسعه فعالیت‌های غیركشاورزی خواهد شد.

2 ـ آموزشهای رسمی فنی و حرفه‌ای باعث توسعه فعالیت‌های درآمدزا خواهد شد.

3 ـ آموزشهای رسمی فنی و حرفه‌ای باعث افزایش میزان بازدهی و سودآوری فعالیتهای غیركشاورزی خواهد شد.

4 ـ آموزشهای رسمی فنی و حرفه‌ای باعث ارائه خدمات فنی و حرفه‌ای در منطقه خواهد شد.

5 ـ آموزشهای رسمی فنی و حرفه‌ای باعث تقویت و فعال شدن بخش خدمات در منطقه خواهد شد.

6 ـ آموزشهای رسمی فنی و حرفه‌ای باعث تحرك و تقویت بخش كشاورزی در منطقه خواهد شد.

7 ـ توسعه فعالیتهای غیركشاورزی موجب ایجاد اشتغال در منطقه و جذب جوانان خواهد شد.

8 ـ توسعه فعالیتهای غیركشاورزی باعث افزایش درآمد و كاهش فقر در میان روستائیان خواهد شد.

9 ـ توسعه فعالیتهای غیركشاورزی موجب استفاده مطلوب از سرمایه‌های كوچك و سرگردان می‌شود.

10 ـ توسعه فعالیتهای غیركشاورزی موجب كاهش روند مهاجرت‌های روستایی به شهرهای بزرگ خواهد شد.

11 ـ توسعه فعالیتهای غیركشاورزی موجب بازگشت مهاجران به مناطق روستایی و ماندن در روستا خواهد شد.

12 ـ توسعه فعالیتهای غیركشاورزی موجب ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی و تكمیلی در بخش كشاورزی خواهد شد.

 

 

جامعه آماری:

جامعه آماری تحقیق حاضر عبارت بود از تمامی كارگاه هایی كه در یک دورة 5 ساله و در فاصلة سالهای 1378 تا 1382 مجوز فعالیت و احداث كارگاه را از ادارة جهاد كشاورزی شهرستان قائم‌شهر دریافت كرده‌اند كه تعداد آن 70 كارگاه بوده است.

 

روش های آماری:

از آمار توصیفی و آمارهایی چون جداول توزیع فراوانی و درصد فراوانی‌ها برای بیان ویژگی‌های متغیرهای مورد مطالعه و ارائه یافته‌های تحقیق استفاده شده است.

 

 

موقعیت جغرافیایی:

شهرستان قائم‌شهر 3107 كیلومتر مربع مساحت دارد، تابع استان مازندران است، از دو بخش مركزی و جویبار تشكیل شده است، جمعیت آن براساس سرشماری سال 1375 ،
919/327 نفر اعلام شده است كه 3/52 درصد در مناطق شهری و 7/47 درصد در مناطق روستایی قرار دارند و جمعیت زنان (165197) بیشتر از جمعیت مردان (162722) است.

از دو نوع آب وهوای كوهستانی، سردسیر و ییلاقی و همچنین، جلگه‌ای و مرطوب برخوردار است. عمدة محصولات آن، برنج، مركبات، غلات و حبوبات، صیفی، جنگلداری، سبزیجات، محصولات صنعتی، لبنیات و محصولات دامی است.

خطوط ارتباطی آن، راه‌آهن، راه های آسفالته و شوسه است.

34 درصد جمعیت بالای 10 سال شهرستان را افراد شاغل و بیكار (جویای كار) تشكیل می‌دهند.

گروه های عمدة شغلی شهرستان عبارتند از: كارگران ماهر كشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری (5/28 درصد) ، صنعتگران و كاركنان مشاغل مرتبط (7/17 درصد) و متخصصان
(9/10 درصد).

عمدة فعالیت در شهرستان عبارتست از كشاورزی، ماهیگیری، جنگلداری، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، تعمیر وسایل نقلیه موتوری و كالای شخصی و خانگی، صنعت و ساخت.

 

 

یافته‌های تحقیق:

ـ در این تحقیق، از تعداد 70 كارگاه مورد بررسی، تنها 26 كارگاه فعال بودند، 31 كارگاه احداث نشده است، 5 كارگاه تعطیل شد، صاحبان 4 كارگاه در محل حضور  نداشتند و صاحبان 4 كارگاه، حاضر به پاسخگویی به سوالات نشدند.

ـ در بخش واحدهای فعال، 7/57 درصد صاحبان كارگاه ها در طبقه سنی 43 تا 52 سال قرار داشتند، تمامی آنها مرد بودند، همگی متاهل بودند.

ـ 9 كارگاه در زمینه صنایع شیمیایی و سلولوزی فعالیت داشتند،6 كارگاه در زمینه صنایع غذایی، 4 كارگاه در زمینه صنایع فلزی، 4 كارگاه در زمینة صنایع نساجی و 3 كارگاه در زمینة صنایع كانی و معدنی.

ـ بیشترین تعداد كارگاه ها (42 درصد) با سرمایه اولیه كمتر از 10 میلیون تومان شروع بكار كردند كه بیانگر استفاده مطلوب از سرمایه‌های كوچك بوده است.

ـ عامل افزایش درآمد و سرمایه، تسهیلات بانكی و تلاش و پشتكار شخصی بوده است و آموزش در درجه سوم اهمیت قرار داشت و رابطه‌ای هم بین افزایش مهارت شغلی و افزایش سرمایه پیدا نشد.

ـ ایجاد این كارگاه ها در منطقه سبب اشتغال زایی و ایجاد فرصتهای جدید اشتغال و كاهش بیكاری بوده است.

ـ 3/92 درصد كارگاه ها دارای سوددهی بودند.

ـ میزان تحصیلات صاحبان كارگاه ها از زمان تأسیس تا زمان بررسی هیچگونه تغییری نداشت امّا از آموزشهای فنی و حرفه‌ای در قبل و حین فعالیت برخوردار بودند كه آموزشهای حین فعالیت كمتر بوده است و از تداوم و استمرار برخوردار نبود.

ـ آموزش در افزایش كارآیی، سرعت انجام كار، كیفیت محصول، ایجاد اشتغال و ایجاد انگیزة پیشرفت تأثیر مثبت داشته است ولی در افزایش درآمد، تأثیر اندكی داشته است.

ـ علاقه‌مندی به نوع فعالیت و ایجاد اشتغال و همچنین تمایل به فعالیت در بخش خصوصی، مهمترین عامل در گرایش افراد به ایجاد نوع خاصی از فعالیت بوده است.

ـ عمده‌ترین موانع استفاده مطلوب از دورة آموزشی، عدم تناسب آن با فعالیت، هزینة بالا، عدم دسترسی، وقت‌‌گیر بودن، بیگانگی آموزش دهندگان با كار و تولید، عدم حمایت دولت، ضعف سازمان های متولی آموزشها و به روز نبودن دوره‌های آموزشی بوده است.

ـ ایجاد این نوع فعالیت در منطقه، علاوه بر ایجاد اشتغال، افزایش درآمد و سرمایه، موجب كاهش بیكاری، جلوگیری از مهاجرت و كاهش میزان بزهكاری جوانان و ناهنجاریهای اجتماعی نیز شده است.

ـ ایجاد این نوع فعالیتها موجب جذب و بكارگیری سرمایه‌های كوچك شده است.

ـ در بخش واحدهای تاسیس نشده، عواملی چون اشتباه بودن ساز و كارهای صدور مجوز، مشكلات اداری صدور مجوز، توان مالی، جاذبة بخش خدمات در مقایسه با تولید، عدم نظارت دولت، الزام آور نبودن ضوابط، نبودن پیش شرط، احتمال تبانی و نظام مند نبودن اعطای تسهیلات در عدم احداث بسیاری از واحدهای دارای مجوز، تأثیرگذار بوده است.

ـ علت تعطیلی برخی واحدها، بالا بودن میزان هزینه تولید، نبود دستگاه های حمایتی، ارزیابی نادرست از میزان سرمایه و سوددهی، نبود بیمه و نمایش ورشكستگی جهت هدایت تسهیلات و سرمایه به بخشهای دیگر بوده است.

ـ برخی واحدها نیز به دلیل ترس از محدود شدن فعالیتها، ترس از بازرسی ماموران دولتی، ترس از پرداخت مالیات، ترس از جریمة حق بیمه كارگران، عدم اعتماد به محقق و بدگمانی به افراد دانشگاهی و بیگانه، حاضر به همكاری و پاسخگویی به پرسشها نشده‌اند.

ـ آموزش، در جریان كار از استمرار و تداوم لازم برخوردار نبود و مورد بی‌توجهی مسئولان قرار گرفت، به همین دلیل توفیق چندانی در افزایش درآمد و توسعه فعالیتها و موفقیت كارگاه ها نداشت.

ـ دستگاه های دولتی و متولیان آموزشهای فنی و حرفه‌ای، به واسطه اتخاذ سیاستها و برنامه‌ریزی نادرست، عدم شناخت موضوع و موانع و عدم استمرار آموزش، توفیق چندانی در ارائه آموزشهای متناسب با فعالیتها و توسعة آن نداشتند.

ـ به دلیل فقدان حمایت و نظارت بر فعالیت كارگاه ها و عدم تشویق واحدهای موفق، هیچگونه رقابتی بین صنایع با فعالیتهای مشابه بوجود نیامده است.

ـ در مجموع، فرضیاتی كه بیانگر تأثیر آموزشهای فنی و حرفه‌ای بر میزان سودآوری، افزایش سرمایه، افزایش درآمد و توسعه فعالیتهای غیركشاورزی بوده‌اند، اثبات نشدند امّا فرضیات مربوط به اثرات اقتصادی ـ اجتماعی و فرهنگی ایجاد اینگونه فعالیتها در منطقه به اثبات رسیده‌اند.

این یافته‌ها بیانگر آنست كه دستگاه ها و سازمان های برنامه‌ریز، در طراحی، اجرا و ارزیابی دوره‌ها و آموزشهای ارائه شده دچار اشتباه و خطا شده و چندان موفق نبوده‌اند.

پیشنهادات:

ـ  با توجه به عدم توفیق نهادهای مسؤول و متولیان امر در ارائه آموزشهای لازم و عدم تأثیر آموزشهای ارائه شده در افزایش درآمد و توسعة فعالیتها، در سازوكار طراحی، ارائه و ارزیابی آموزشها باید تجدیدنظر اساسی صورت گیرد.

ـ  علاوه بر آموزش، در ساز وكار صدور مجوزها نیز باید تجدیدنظر صورت گیرد و آموزش باید پیش‌شرط اعطای مجوز باشد.

ـ  آموزشها باید متناسب با نوع فعالیت، به صورت رایگان یا كم‌هزینه و در طول فعالیت و درازمدت ارائه شود و پیوسته مورد ارزیابی قرار گیرد.

ـ  افراد آموزش‌دهنده باید به اطلاعات روز و متناسب با فعالیتها مجهز بوده، با نوع كار و فعالیت و تولید آشنا باشند.

ـ  شرایط و ضوابط صدور و اعطای مجوز باید با كمك دستگاه های نظارتی الزام‌آور و دارای ضمانت اجرایی قوی باشد.

ـ  صنایع فعال و غیرفعال باید دائماً مقایسه شوند و با تشویق واحدهای فعال، زمینة رقابت فراهم گردد.

ـ  علاوه بر نظارت و فراهم آوردن زمینة رقابت، حمایت از صنایع نیز می‌تواند به توسعه و توفیق و پیشرفت آنها منجر شود.

ـ  جهت‌گیری اعطای مجوز در زمینة فعالیتهای غیركشاورزی باید به گونه‌ای باشد كه این فعالیتها متناسب با نیاز و زمینه و استعداد منطقه باشد.

ـ  با توجه به كشاورزی بودن منطقه، ایجاد و توسعة صنایع تبدیلی و تكمیلی، كمك شایان توجهی به رونق و توسعه بخش كشاورزی خواهد نمود.

ـ  ایجاد و توسعة صنایع تبدیلی و تكمیلی، صنایع دستی و گردشگری (با توجه به جاذبه‌های توریستی و قابلیت‌های منطقه) و تجمیع صنایع در شهركها و مناطق صنعتی، علاوه بر كاهش هزینه تولید، باعث رونق‌ بخش خدمات نیز خواهد شد.

ـ  با توجه به اینكه ایجاد اینگونه فعالیتها در منطقه، سنتی و غیرنظام‌مند بوده است، لذا توسعة این‌گونه فعالیتها باید با هدف رسیدن به توسعة نظام‌مند، مدرن و تحت كنترل و نظارت قوی صورت گیرد.

 

تکه هایی از متن به عنوان نمونه :

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد

بنابراین مسأله مهمی كه در این تحقیق به آن خواهیم پرداخت، این است كه جنس عامل موثر در استفاده رسانه‌ای زنان است یا جنسیت یعنی ساخت و انتظارات اجتماعی جنس است كه با استفاده رسانه‌ای آن‌ ها در ارتباط می‌باشد.
 
 
مسئولیت‌های اجتماعی زنان و شكل‌گیری نیازها
چنانچه ذکر شد زنان خانه‌دار و متاهل با توجه به مسئولیتی که در قبال کودکان ورسیدگی به امور منزل دارا می باشند، نیاز به کسب آموزش‌ها و اطلاعاتی در راستای ایفای نقش مادری و همسری خود دارندکه رسانه‌ها تا حدودی می‌توانند این آموزش‌ها را به آن‌ ها ارائه دهند. هم چنین چنانچه هویت خود را به عنوان مادر و همسر مطلوب بدانند، احتمالاً در پی تثبیت این هویت از طریق رسانه‌ها هستند. اما اگر در یک جامعه، زنان از نظر دارا بودن ویژگی‌هایی از قبیل وضعیت اشتغال، میزان تحصیلات، وضعیت تاهل و سن دارای پراکندگی باشند، با توجه به مطالبی که ذکر شد، نیازها و بالطبع رجحان‌های رسانه‌ای آن‌ ها نیز با یکدیگر تفاوت خواهند کرد. به عنوان مثال زنان مجرد، مسئولیتی در قبال مراقبت از كودكان و یا امور خانه‌داری ندارند و چنانچه امكان كسب اشتغال، تحصیل و یا فعالیتهای هنری و اجتماعی را نیز داشته باشند، احتمالاً كسب آموزش‌های لازم در این زمینه‌ها را برای خود ضروری خواهند دانست. همچنین هر چند زنان مجرد نیز با احتمال این كه در آینده متاهل خواهند شد نیاز به آموزش‌هایی مشابه با زنان متاهل دارند، اما در عین حال می‌توانند‌ نیاز به كسب مهارت‌های حرفه‌ای به منظور اشتغال در راستای كسب استقلال مالی بیشتر دارند. در مجموع می‌توان گفت داشتن شرایط و ویژگی‌های متفاوت‌ نیاز به كسب مهارت‌های زندگی مختلفی را نیز می‌طلبد. این مهارت‌ها می‌تواند شامل چگونگی برقراری ارتباط با ‌اطرافیان، ‌چگونگی غلبه بر مشكلات موجود و پیش‌گیری از مشكلات احتمالی، چگونگی سخن گفتن، كسب اعتماد به نفس و هویت مطلوب و غیره باشد. به عنوان مثال زنان متاهل به كسب مهارت‌هایی در ارتباط با زندگی زناشویی وكسب الگوهای رفتاری مناسب در راستای ایفای نقش همسری و مادری ‌در خانواده بیشتر نیاز دارند. در مقابل برای زنان مجرد كه تعاملات خانوادگی متفاوت دارند ‌نیاز به فراگیری جنبه های دیگری از مهارت‌های زندگی از جمله نحوه ارتباط با پدر و مادر و یا خواهران و برادران یا آموزش‌هایی كه بتواند آن‌ ها را در ازدواج و یافتن همسر مناسب كمك كنند، ‌اهمیت بیشتری می‌تواند داشته باشند. به عبارت دیگر اگرفقط از منظرآموزشی به رسانه‌ها توجه كنیم،‌ تفاوت اساسی در نیازهای آموزشی زنان مجرد و زنان متاهل می‌توانیم پیدا كنیم. این تفاوت برای زنان با دو ویژگی اشتغال و عدم اشتغال نیز وجود دارد.
اشتغال، ‌فضای زندگی كاملاً متفاوتی برای زنان در مقایسه با محیط منزل ایجاد می‌كند. برقراری ارتباطات سازمانی مناسب نیازمند مهارت و آموزش‌های خاصی است كه آن را كاملاٌ با ارتباطات خانوادگی و فامیلی متمایز می‌كند. رقابت برای ارتقای شغلی و كسب منافع، شناخت حریم‌های موجود در ارتباطات سازمانی و چگونگی غلبه بر مشكلات كاری از جمله مهارت‌های مورد نیازبرای افراد شاغل است. اشتغال علاوه بر این که زندگی روزمره متفاوتی نسبت به وضعیت خانه داری برای زنان ایجاد می‌کند، هنجارهای کاملاً متفاوتی را نیز درطول ساعات کاری بر زندگی روزمره آن‌ ها حاکم می‌کند. بنابراین علاوه بر نیازهای متفاوتی که احتمالاً زنان شاغل در مقایسه با زنان خانه دار در استفاده از رسانه‌ها دارند، هنجارهای استفاده از رسانه‌ها نیز برای آن‌ ها متفاوت است. با توجه به این مطالب، شناخت نحوه استفاده رسانه‌ای زنان شاغل علاوه بر این که می‌تواند تفاوت آن‌ ها را از نظر سلایق و رجحان‌های رسانه‌ای كه در ارتباط با اشتغال آن‌ ها شكل می‌گیرد نشان دهد، هنجارهای حاکم بر استفاده رسانه‌ای در محیط‌های کار را در مقایسه با خانه نیز می‌تواند آشکار کند.
همچنین زنانی كه به خاطر شغل خود ساعاتی ازروز را در خارج از خانه سپری می‌كنند، نیاز به كسب مهارت‌هایی در جهت هماهنگی كار بیرون و داخل منزل نیز دارند. در این راستا به عنوان مثال زنانی كه به واسطه اشتغال در بیرون از منزل ساعات كمتری را با فرزندانشان می‌گذرانند برای جبران آن، نیازبه مهارت‌های خاصی در زمینه تربیت كودكان با تخصیص دادن ساعات كمتری به آن‌ ها خواهند داشت. علاوه بر این فراگیری ‌مهارت‌های خانه‌داری و آشپزی سریع كه در تهیه غذا در كوتاهترین زمان ممكن برای اعضای خانواده كمك كند، می‌تواند ازعلایق زنان شاغل و متاهل باشد.
میزان تحصیلات نیز احتمالاً با نحوه استفاده رسانه ای زنان در ارتباط خواهد بود. مسلماً برای استفاده از رسانه‌های مکتوب داشتن میزان خاصی از سواد ضروری است .اما این که چگونه میزان تحصیلات زنان در حد دیپلم و بالاتر از دیپلم و با داشتن تحصیلات دانشگاهی، استفاده رسانه‌ای زنان را از یکدیگر متفاوت می‌سازد می‌تواند جای سوال باشد. به عنوان مثال از رسانه جدیدی مانند اینترنت چه گروه از زنان و با چه میزان تحصیلاتی بیشتر استفاده می‌کنند؟ همچنین علاوه بر میزان تحصیلات، تاثیرگذاری سن در استفاده رسانه ای نیز به انحاء مختلف می‌تواند صورت گیرد. به عنوان مثال کامپیوتر تکنولوژی بسیار جدیدتری نسبت به تلویزیون و رادیو است و استفاده از آن نیاز به مهارت خاص خود دارد. لذا می‌توان این سوال را درحوزه مخاطبان رسانه‌ای مانند اینترنت که رسانه‌ای جدید است مطرح کرد که استفاده از آن تاچه حد اختصاص به افراد متخصص به خاطر مهارت استفاده از آن و گروه سنی خاص به خاطر جدید بودن آن دارد؟ هر چند سن و میزان تحصیلات را علاوه بر متغیرهای اصلی، متغیرهای واسطی نیز می‌توان به حساب آورد كه شرایط اشتغال و یا تاهل را برای زنان تعیین می‌کنند.
علاوه برآموزش، نیازهای دیگر افراد با توجه به وی‍ژگی‌های ذكر شده با یكدیگر تفاوت می‌كند و چنانچه برآوردن این نیاز‌ها از طریق رسانه‌ها نیز امكان پذیر باشد، استفاده رسانه‌ای افراد از رسانه‌ها در راستای بر آورد این نیازها با همدیگر متفاوت خواهد بود. سرگرمی و اطلاع رسانی از دیگر نیازهای افراد است كه از جمله كاركردهای رسانه‌ها نیز می‌باشد و تفاوت در نیاز‌های سرگرمی و سبك زندگی افراد موجب تفاوت دراستفاده رسانه‌ای آن‌ ها می‌شود. به عنوان مثال اوقات فراغت رابطه مستقیمی‌با وضعیت اشتغال افراد دارد. لذا مدت زمان و ساعت استفاده كردن از ‌برنامه‌های تلویزیون برای پر كردن اوقات فراغت، ارتباط مستقیم با برنامه‌ریزی روزانه افراد دارد. همچنین سن افراد نیز تعیین كننده میزان و نحوه استفاده افراد از رسانه‌ها است. به عنوان مثال افراد مسن به خاطر این كه بیشتر اوقات خود را در منزل می‌گذرانند از تلویزیون نیز بیشتر استفاده می‌كنند. علاوه بر این، افراد در سنین جوانی به طور معمول از تفریحات خارج از منزل نیز استفاده می‌كنند و همه نیازهای سرگرمی خود را از رسانه‌ها رفع نمی‌کنند. در این میان زنان شاغل، خانه‌دار، مجرد و متاهل با سنین و میزان تحصیلات مختلف از اوقات فراغت متفاوتی با توجه به سبک زندگی خود برخودارند که بررسی نحوه استفاده رسانه‌ای آن‌ ها با هدف سرگرمی تا حدودی می‌تواند این تفاوت‌ها را نشان دهد. در نهایت می‌توان گفت هر کدام از چهار ویژگی ذکر شده، سبکهای زندگی و روند زندگی روزمره متفاوتی را برای زنان بوجود می‌آورد که نیازها، سلایق و رجحان‌های رسانه‌ای متفاوتی را برای آن‌ ها شكل می‌دهد. در مجموع می‌توان گفت، علیرغم این كه نیاز‌هایی از قبیل كسب اطلاع، آموزش و سرگرمی را می‌توان در افراد مشترك در نظر گرفت، اما نحوه برآورد این نیازها و این كه ازچه رسانه و با چه محتوایی برآورده می‌شود، در ارتباط با ویژگی‌های متفاوت از جمله، ویژگی های مورد بررسی در این تحقیق می‌تواند باشد.
نحوه تفسیر زنان با ویژگی‌های متفاوت از بازنمایی‌های رسانه‌ای
یكی از بحث‌هایی كه در مطالعات رسانه‌ها وجود دارد، چگونگی بازنمایی1 گروه‌های مختلف مردم در آن‌ ها است. باز نمایی چنان چه از واژه آن نیز بر می‌آید، تعریفی مجدد و به تصویر کشیدن دیگری از یک شیئ است. می‌توان گفت بازنمایی ارتباط مستقیم با قدرت و دردست داشتن امکاناتی دارد که افراد در به تصویر کشیدن خود یا دیگران دارند. یکی از نقد‌هایی که نسبت به رسانه‌ها از سوی فمینیست‌ها در اواخر دهه 1960 و اوایل دهه 1970 یعنی هم زمان با موج دوم فمینیسم وارد شده است، نحوه بازنمایی زنان در آن‌ ها است. چرا که یکی از راه‌هایی که مردم به شناخت از خود و دیگران می‌رسند تصویری است که رسانه‌ها از آن‌ ها ارائه می کنند(پیلچر و ولهان،2005:144 ).
به عبارت دیگر بازنمایی علاوه بر این كه موجب شناخت افراد از یكدیگر می‌شود، موجب تثبیت یا عدم
__________________________________________________________
1-Representation

تثبیت هویت یک فرد برای خود نیز می‌گردد.در واقع یكی از هشدارهای مهم فمینیست‌ها در موج دوم نیز این بود كه چون درك مردم از خود و دیگران به مقدار زیادی بستگی به نوع تصویری دارد كه از آن‌ ها در رسانه‌ها ارائه می‌شود، لذا نحوه بازنمایی آن‌ ها اهمیت پیدا می‌کند. در مورد زنان تا زمانی که تنها نقش خودرا در قالب یک همسر و مادر ببینند، احتمالاً شناختی که از خود پیدا می‌کنند تنها مبتنی براین نقش‌ها می‌باشد. طبعاً تا زمانی که دریک 

جامعه تغییراتی در تفکرات و دیدگاه افراد آن و از جمله زنان درباره این موضوع به وجود نیامده باشد، که آن‌ ها می‌توانند نقش‌های دیگری به جز مادری و همسری در جامعه ایفا کنند، این نوع بازنمایی‌ها، به بازتولید این نقش‌ها برای زنان در جامعه ادامه خواهد داد و هر چه بیشتر آن‌ ها را برای ایفای این نقش‌ها آماده خواهد کرد. باید به این نکته اشاره کرد که با توجه به تحقیقات پژو هشگران، سریال‌های خانوادگی نقش مهمی در ساخت و تثبیت هویت زنانه داشته‌اند و جذابیت آن‌ ها برای زنان به خاطر محتوای ‌آن‌ ها بوده است که تركیبی از درام، اندرز، اخلاقیات، تخیلات و حمایت نمادین از نقش زنان در خانه بوده است (مک‌کوایل،1382:142).

به عبارت دیگر چنانچه یكی از دلایل استفاده رسانه‌ای زنان تثبیت هویت باشد، در جامعه‌ای كه زنان هویت یک زن خانه دار را هویتی مطلوب برای خود می‌دانند، به استفاده از یک محتوای رسانه‌ای خاص كه در جهت بازتولید و تحكیم چنین هویتی عمل می‌كند، ادامه خواهند داد. با تغییر ارزش‌های حاكم بر یک جامعه، ‌هویت‌های ایده‌آل نیز برای زنان تغییر می‌كند. چنانچه به عنوان مثال تحصیل و اشتغال برای زنان نسبت به ازدواج در اولویت قرار ‌گیرد، احتمالاً زنان در پی کسب و تثبیت چنین هویتی خواهند بود. لذا به نظر می‌رسد لزوم بررسی دیدگاه زنان نسبت به بازنمایی آن‌ ها در رسانه‌ها و نقش این بازنمایی‌ها در بازتولید هویت زنان، در شرایط اجتماعی متفاوت و با توجه به ویژگی‌های مختلف زنان وجود دارد.
در این جا این سوال پیش می‌آیدکه زنان با ویژگی‌های متفاوت، هویت خود را در رسانه‌ها چگونه تفسیر می کنند؟ اگر در نظر بگیریم كه تفسیر پیام‌های رسانه‌ای با توجه به زمینه فرهنگی افراد صورت می‌گیرد بنابراین زنان با ویژگی‌های متفاوت از نظر تاهل، اشتغال، میزان تحصیلات وسن که زمینه فرهنگی متفاوتی برای آن‌ ها به وجود می آورد، احتمالاً تفسیرهای متفاوتی از بازنمایی خود در رسانه‌ها خواهند کرد. به عبارت دیگر با تغییراتی که در جامعه از نظرارزش‌های حاكم بوجود می‌آید، كسب هویت‌های مطلوب نیز با توجه به این ارزش‌ها صورت می‌گیرد. به عنوان مثال چنانچه تحصیلات و اشتغال برای زنان به عنوان ارزش برای در یک جامعه تلقی شود، زنان بیشتر به سمت اشتغال و تحصیلات خواهند رفت و لذا زمانی كه ازدیاد زنان شاغل و تحصیل کرده بوجود می آید و تلاش برای رسیدن به چنین هویت‌هایی افزایش یابد، بازنمایی‌هایی از زنان كه فقط در راستای تثبیت هویت مادری و همسری است، كاركرد خود را از دست خواهد داد و زنان در مقابل پیام‌هایی که موقعیت اجتماعی آنان را صرفاً به عنوان مادر یا همسر بازتولید می‌کند مقاومت خواهند کرد. مقاومت کردن در برابر دریافت یک پیام می‌تواند تاحدودی در ارتباط با عدم مصرف محتوای رسانه‌ای خاص باشد. یکی از اهداف این تحقیق نیز، کسب آگاهی نسبت به این موضوع است که نحوه تفسیر زنان از بازنمایی خود در رسانه‌ها، تا چه حد و چگونه با استفاده رسانه ای آن‌ ها در ارتباط است.
در نهایت می توان گفت این پایان نامه بر دو فرضیه كلی استوار است:
فرضیه‌‌های تحقیق
1- وضعیت اشتغال، وضعیت تاهل، سن و میزان تحصیلات با استفاده رسانه ای زنان در ارتباط است.
2-‌‌ نحوه تفسیر زنان از بازنمایی زنان در رسانه‌ها با استفاده رسانه‌ای آن‌ ها در ارتباط است.
چارچوب نظری
با توجه به موضوع تحقیق، در فصل دوم به بررسی چند رویكرد خواهیم پرداخت كه بر محور مخاطب فعال هستند. رویكرد استفاده و رضامندی كه از اولین رویكرد‌ها در زمینه مخاطب فعال است و رویكرد مطالعات فرهنگی به خصوص مدل كد گذاری- كد گشایی استوارت هال كه به تفسیر مخاطبان با توجه به زمینه فرهنگی و اجتماعی آن‌ ها، تاكید می كند، از جمله این رویكرد‌ها هستند. علاوه بر آن به پژوهش‌هایی در زمینه استفاده رسانه‌ای زنان در جهت غنی تر شدن ادبیات موضوع و بررسی خلاءهای موجود در این تحقیقات و مقایسه آن با تحقیق حاضر، پرداخته خواهدشد.
روش تحقیق
روش تحقیق مورد استفاده در این تحقیق روش تحقیق کیفی از طریق استفاده از تکنیک گفت‌ وگوی عمیق یا مصاحبه است. با توجه به این که در این تحقیق نیاز به آگاهی به برنامه روزانه و سبک زندگی و نحوه تفسیر پیام‌های رسانه‌ای زنان وجود دارد، لذا این روش مناسب‌تر تشخیص داده شده است. در فصل سوم به تفصیل به ویژگی‌های این روش و علل استفاده از آن پرداخته خواهدشد.

دانشکده علوم اجتماعی

 

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشدعلوم اجتماعی

 

گرایش پژوهش علوم اجتماعی

 

موضوع :

 

بررسی نقش مردسالاری در خشونت خانوادگی

 

مطالعه نظری همراه با تحقیق پیمایشی درشهرستان سبزوار

 

استاد راهنما :

 

دکتر یحیی علی بابایی

 

 

 

استادمشاور :

 

دکتر سید ضیاء هاشمی

 

 

 

نگارش :

 

*

 

تکه هایی از متن به عنوان نمونه :

چكیده :
پژوهش حاضر به بررسی نقش و سهم متغیر پدرسالاری در بروز خشونت خانوادگی می پردازد ؛ هر چند منكر تاثیر دیگر متغیرها در پیدایش این پدیده نیست . خشونت خانوادگی به معنی فرایندی است كه در آن زوج یا شریک زندگی از خود رفتارهای خشونت آمیز بر ضد زوج دیگر نشان می دهد . به بیان دیگر خشونت خانوادگی به خشونتی اطلاق می شود كه معمولا در محیط خلوت و خصوصی خانواده به وقوع می پیوندد و در بیشتر موارد میان افرادی اتفاق می افتد كه به سبب صمیمیت ، ارتباط خونی  و یا قانونی به هم پیوند خورده اند .
در این تحقیق از رویكردهای متعدد جامعه شناسی از قبیل نظریات فمینیستی ، نظریه اقتدار و سلطه ، نظریه تضاد ، نظریه نقش ها و نظریه منابع استفاده شده كه بر اساس این نظریات مهمترین متغیرهای مستقل تاثیرگذار بر پدیده خشونت خانوادگی عبارتند از : اعتقاد به پدرسالاری از سوی مردان ؛ اعتقاد به تبعیض جنسیتی ؛ تداخل نقش زوجین ؛ اختلاف پایگاهی زوجین ؛ تضاد سلایق زوجین ؛ انحراف اخلاقی شوهر؛ اختلاف سطح تحصیلات زوجین و بیكار بودن شوهر .
این تحقیق با بهره گرفتن از روش پیمایش بر روی 380 خانوار شهرستان سبزوار و طراحی پرسشنامه ای برای زنان متاهل صورت گرفت و از روش های آماری چون رگرسیون چند متغیری و تحلیل مسیر بهره گرفته شد .
نتایج این تحقیق نشان می دهد كه متغیر اعتقاد به پدرسالاری از سوی مردان دارای بیشترین اثر مستقیم و غیر مستقیم بر روی خشونت خانوادگی است و بعد از این متغیر می توان به متغیرهای تبعیض جنسیتی و تضاد سلایق زوجین اشاره كرد . به این ترتیب یافته های این تحقیق در راستای تقویت فرضیات مهم نظریات فیمینیستی ، نظریه منابع ، تئوری تضاد و تضعیف فرضیات نظریات نقش ، اقتدار و سلطه و ناسازگاری پایگاهی می باشد .
كلیدواژه ها : خشونت خانوادگی ، پدرسالاری ، تبعیض جنسیتی ، تضاد سلایق زوجین ، تداخل نقش ، ناسازگاری پایگاهی
 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول	صفحه
جدول ( 1-3 ): ضریب پایایی شاخص ها………………………………………………………………………….	51
جدول ( 2-3 ): حجم نمونه برحسب مناطق درشهرسبزوار………………………………………….	54
جدول ( 1-4 ): آماره های مربوط به سن زنان……………………………………………………………………..	57
جدول ( 2-4 ): توزیع پا سخگویان بر حسب سن……………………………………………………………….	59
جدول (3-4 ): آماره های مربوط به سن همسران………………………………………………………………..	60
جدول (4-4 ): توزیع پا سخگویان بر حسب سن همسر……………………………………………………….	61
جدول (5- 4 ): توزیع پا سخگویان برحسب میزان تحصیلات……………………………………………..	62
جدول (6-4 ): میزان تحصیلات همسران……………………………………………………………………………..	64
جدول ( 7-4 ): توزیع پا سخگویان برحسب وضعیت شغلی………………………………………………..	65
جدول ( 8-4 ): توزیع وضعیت شغلی همسران……………………………………………………………………..	66
جدول (9-4 ): توزیع پاسخگویان برحسب وضعیت اقتصادی خانواده پدری………………………..	67
جدول (10-4 ): توزیع وضعیت اقتصادی خانواده پدری مردان……………………………………………	69
جدول (11-4 ): توزیع وضعیت شغلی همسران……………………………………………………………………	70
جدول ( 12-4 ): آماره های مربوط به خشونت خانوادگی……………………………………………………	72
جدول (13-4 ) : توزیع میزان خشونت خانوادگی………………………………………………………………..	73
جدول (14-4 ): آماره های مربوط به خشونت روانی……………………………………………………………	74
جدول (15-4 ): توزیع میزان خشونت روانی………………………………………………………………………..	76
جدول (16-4 ): آماره های مربوط به خشونت اقتصادی………………………………………………………	77
جدول (17-4 ): توزیع میزان خشونت اقتصادی…………………………………………………………………..	78
جدول ( 18-4 ): آماره های مربوط به خشونت فیزیکی……………………………………………………….	79
جدول ( 19-4 ): توزیع میزان خشونت فیزیکی……………………………………………………………………	81
جدول ( 20-4 ): آماره های مربوط به خشونت جنسی………………………………………………………..	82
جدول (21-4 ): توزیع میزان خشونت جنسی………………………………………………………………………	83
جدول (22-4 ): آماره های مربوط به انواع خشونت……………………………………………………………..	84
جدول (23-4 ): آماره های مربوط به تضاد سلایق زوجین…………………………………………………	85
جدول (24-4 ): توزیع میزان تضاد سلایق زوجین……………………………………………………………….	87
جدول (25-4 ): آماره های مربوط به مردسالاری…………………………………………………………………	88
جدول (26-4 ): توزیع میزان مردسالاری……………………………………………………………………………..	90
جدول (27-4 ): آماره های مربوط به تبعیض جنسی…………………………………………………………..	91
جدول ( 28-4 ) : توزیع میزان تبعیض جنسی…………………………………………………………………….	92
جدول ( 1-2-4 ) : همبستگی متغیرهای مستقل با خشونت خانوادگی………………………………	94
جدول (1-3-4): مدل رگرسیون چند متغیره برای تبیین خشونت خانوادگی…………………………	98
جدول ( 2-3-4 ) : شاخص ها و آماره ها ی تحلیل رگرسیونی……………………………………………….	98
فهرست جداول	صفحه
جدول (3-3-4) : مدل رگرسیونی تضاد سلایق زوجین با متغیرهای مستقل……………………..	102
جدول ( 4-3-4 ) : شاخص ها و آماره ها ی تحلیل رگرسیونی…………………………………………..	102
جدول (5-3-4) : مدل رگرسیونی مردسالاری با متغیرهای مستقل……………………………………	104
جدول ( 6-3-4 ) : شاخص ها و آماره ها ی تحلیل رگرسیونی……………………………………………	104
جدول ( 7-3-4 ) : مدل رگرسیونی تبعیض جنسیتی با مستقل…………………………………………	106
جدول ( 8-3-4 ) : شاخص ها و آماره ها ی تحلیل رگرسیونی ………………………………………….	106
جدول (9-3-4) : میزان اثر متغیرهای مستقل……………………………………………………………………..	109

 
 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست نمودارها	صفحه
شکل شماره ( 1 – 4 ) نمودار توزیع سن زنان به همراه خط منحنی نرمال………………………………	58
شکل شماره ( 2 – 4 ) نمودار توزیع سن همسران به همراه خط منحنی نرمال………………………..	60
شکل شماره ( 3 – 4 ) نمودار توزیع خشونت خانوادگی به همراه خط منحنی نرمال……………….	72
شکل شماره ( 4 – 4 ) نمودار توزیع خشونت روانی به همراه خط منحنی نرمال………………………	75
شکل شماره ( 5 – 4 ) نمودار توزیع خشونت اقتصادی به همراه خط منحنی نرمال…………………	77
شکل شماره ( 6 – 4 ) نمودار توزیع خشونت فیزیکی به همراه خط منحنی نرمال…………………..	80
شکل شماره ( 7 – 4 ) نمودار توزیع خشونت جنسی به همراه خط منحنی نرمال……………………	82
شکل شماره( 8 – 4 ) نمودار توزیع خشونت تضاد سلایق زوجین به همراه خط منحنی نرمال..	86
شکل شماره ( 9 – 4 ) نمودار توزیع مردسالاری به همراه خط منحنی نرمال…………………………..	89
شکل شماره ( 9-4 ): نمودار توزیع تبعیض جنسی به همراه خط منحنی نرمال……………………….	91
شکل شماره ( 10 – 4 ) دیاگرام عوامل موثر بر خشونت خانوادگی …………………………………………	100

 
 
کلیات تحقیق
 
 
مقدمه
در همه جوامع مسئله نظم و امنیت اجتماعی هم برای دولت و حاكمیت و هم برای مردم مسئله مهمی  بوده است. روابط آدمیان در جامعه برنظم و قاعده های خاصی استوار است و شیوه های  رسمی و غیررسمی نظارت و كنترل اجتماعی برای حفظ نظم و امنیت اجتماعی تدارك دیده شده است. اساس نظم اجتماعی بر شناخت و عمل به انتظارات متقابل و ایفای نقشهای اجتماعی استوار است. بطور كلی  درهمه جوامع بشری نظم اجتماعی و نظارت اجتماعی به شیوه های رسمی و غیررسمی دیده می شود، با وجود این، در همه جوامع بشری هم افرادی وجود دارند كه از قواعد عموماً پذیرفته شده رفتار، تخطی می كنند، در واقع اكثر مردم حتی اگر بطور خیلی جزئی هم باشد هنجارها را نقض كرده اند. به قول دوركیم كجرفتاری و همنوایی در درون یک جامعه با ساختار خاصی كه دارد ممكن می گردند.
هر روزه ما چه در محیط اطراف خود و چه از طریق رسانه ها و روابط با دیگران از مسائل مختلفی چون قتل، سرقت، آدم ربایی، ترافیك، جنگ، آلودگی های زیست محیطی، تورم، افزایش خشونت، بیكاری، تجاوز به عنف، اختلاس، ارتشاء، بالا رفتن قیمت اتومبیل ها، افزایش مصرف الكل و مواد مخدر و. . . اطلاع پیدا  می كنیم، حال ممكن است نسبت به بعضی از آنها احساس ناراحتی و نگرانی داشته باشیم و نسبت به بعضی دیگر احساس تنفر و انزجار و نسبت به مواردی هم بی تفاوت باشیم و هیچ واكنشی نداشته باشیم. در این میان خشونت خانوادگی از آن قسم مسائلی است که حساسیت خاصی را در جامعه بر می انگیزد. به نظر  می رسد که دلیل این حساسیت آن است که انسان همواره خانه را امن ترین مکان می شناسد. از این رو، هنگامی که مردی همسر خود را مورد آزار و اذیت قرار می دهد، جامعه دچار تشنج می شود و               انسان ها به شدت احساس نا امنی می کنند.
از طرف دیگر باید خاطرنشان کرد که متأسفانه یکی از دلایل عدم موفقیت در جلوگیری از وقوع جرایم، به طور عام و خشونت و پرخاشگری به طور خاص، عدم ریشه یابی در علل و عوامل وقوع آنها است. افراد جامعه توجه خود را بیشتر به غلط به درمان موقتی به نام مجازات معطوف کرده اند که تحقیقات و مطالعات مختلف به عواقب و پیامدهای منفی این نوع درمان پرداخته و ناکارا بودن آنرا گوشزد کرده اند. اصولاً پیشگیری باید با دانش و اطلاعات کافی نسبت به علل ایجاد کننده هر دردی باشد و سپس مداوا در            پی تشخیص درد صورت پذیرد. چراکه اگر تشخیص درست باشد، درمان نیز آسان و سریع خواهد بود. لذا بررسی خشونت خانوادگی به عنوان یكی از مسایل اجتماعی و ارائه راه حلهای مناسب به شیوه علمی، نیازمند به كارگیری روش های خاص علمی و تخصصی است.
تحقیق حاضر بر آن است تا علاوه بر تشریح فضای مفهومی خشونت و خشونت خانوادگی، ابتدا               عوامل مؤثر برخشونت خانوادگی( همسرآزاری ) را شناسایی کند و سپس سهم متغیر پدرسالاری را در بروز این پدیده نشان دهد. به عبارت دیگر ما خواهان آنیم که نشان دهیم که متغیر مردسالاری در جامعه کنونی تا چه حد می تواند در تولید خشونت خانوادگی نقش داشته باشد.
 
1-1- طرح و بیان مسأله:
با وجود دگرگونی در ساختار خانواده و نقش های خانوادگی، بی تردید خانواده همچنان یکی از ارکان و نهادهای اصلی جامعه به شمار می رود. اهمیت خانواده از این روست که نه تنها محیط مناسبی برای همسران به شمار می آید بلکه وظیفه جامعه پذیری و تربیت نسل های آتی را نیز بر عهده دارد. به عبارتی می‏توان گفت؛ درونی كردن ارزشها و هنجارها از خانواده آغاز می‏گردد. وجود خانواده از آن جهت ضروری است كه شخصیت انسانی زاده نمی‏شود بلكه از طریق فرایند اجتماعی شدن که بنیان و اساس آن از خانواده است، ساخته می‏شود، آنها كارخانه‏هایی هستند كه شخصیت انسانی را تولید می‏كنند. ایفای بهینه این كاركردها نه تنها برای بقاء خانواده ضروری است بلكه برای تداوم  جامعه و انسجام اجتماعی نیز ضروری        می باشد.  ولی با این وجود، در حال حاضر خانواده دچار آسیب هایی نظیر: طلاق، اختلافات زناشویی، خودکشی، کودکان فراری و خشونت خانوادگی شده است.
در این میان، خشونت خانوادگی یا خشونت در حوزه خصوصی،  پدیده ای است که روابط سالم خانوادگی را که برای بقاء و تحکیم خانواده لازم و ضروری است، متزلزل ساخته و بعضاً از بین می برد. اشکال و انواع متفاوتی از خشونت خانوادگی وجود دارد که دامنه گسترده آن از نزاع بین خواهران و برادران تا به قتل رسیدن والدین توسط فرزندان و فرزندان توسط والدین کشیده می شود. بطور کلی انواع خشونت های خانوادگی را می توان در قالب هایی نظیر: 1- همسر آزاری، 2- فرزند آزاری، 3- والدین آزاری                   و 4- سالمند آزاری قرار داد.
به نظر می رسد که در بین انواع و اقسام مختلف خشونت خانوادگی، همسر آزاری یا آزار همسر نمود بیشتری دارد و معمولاً در محیط خلوت و خصوصی خانواده به وقوع می پیوندد و در بیشتر موارد میان افرادی رخ می دهد که به سبب صمیمیت، ارتباط خونی و یا قانونی به هم پیوند خورده اند. به بیان دقیقتر، صرف نظر از بی طرفی ظاهری این واژه، « خشونت خانوادگی »تقریباً همواره جرم وابسته به جنسیت خاص محسوب می گردد که مردان نسبت به زنان روا می دارند.  بدرفتاری و آزار همسر معمولاً به صورت آزارهای کلامی مانند تحقیر و توهین و فحاشی آغاز و نهایتاً به خشونت فیزیکی( ضرب و شتم ) و حتی به قتل ختم می شود. این معضل علاوه بر ایجاد عوارض جسمی و روحی کوتاه و بلند مدّت در قربانی و تهدید کیان خانواده موجب تبعات اجتماعی جبران ناپذیر همچون طلاق، فرار از منزل و خودکشی و غیره می شود.
امّا سئوال اساسی این است که با وجود اهمیتی که خانواده و بویژه نقشی که در جامعه پذیری و تربیت نسل های آتی دارد، چه علل و عواملی سبب بروز خشونت در این حوزه می شود؟
بسیاری از صاحب نظران به منظور تبیین مسأله مذکور به علل و عوامل مختلفی اشاره کردند که بطور کلی می توان آنها را در دو سطح؛ متغیرهای فردی و متغیرهای اجتماعی قرار داد. بدین ترتیب که برخی (جامعه شناسان) آن را انعکاسی از واقعیات اجتماعی می دانند و برخی دیگر (روان شناسان) بر این باور هستند که خشونت منبعث از واقعیات درونی و روانی است. پر واضح است که هر یک از این دو دیدگاه اجتماعی و روانی با در نظرگرفتن کانون واقعیت از منظر خاصی به پدیده مذکور نگریسته  و پاسخی به این پرسش داده اند، ولی پاسخ هر کدام دچار محدودیت هایی است، چرا که جامعه شناسان با تاکید بر واقعیات اجتماعی در بروز این پدیده، نقش شخصیت فرد، آسیب های روانی و تجارب نخستین فرد در ایام کودکی و نیز نیرو های روانی را نادیده گرفته اند. روان شناسان نیز با در نظر گرفتن عوامل روان شناختی در بروز پدیده خشونت، حقایق و واقعیات اجتماعی را نادیده می گیرند. ولی به نظر می رسد که در برخورد با پدیده خشونت، اصل علّیت دایره ای فزاینده دارد و لذا نباید مسأله مذکور را تک بعدی بررسی کرد، بلکه باید مجموعه ای از عوامل جامعه شناختی و روان شناختی را در نظر گرفت. در این پژوهش ما برآنیم تا نقش و سهم متغیر پدرسالاری را در بروز خشونت خانوادگی مشخص کنیم ؛ هر چند که منکر تاثیر دیگر متغیرها در پیدایش این پدیده نیستیم.
بنابراین با توجه به مطالب فوق، پژوهش حاضر بر آن است تا نقش و تأثیر پدرسالاری را  بر خشونت خانوادگی ( همسرآزاری) در شهرسبزوار مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. همچنین پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به سوالات ذیل می باشد:
1- میزان خشونت خانوادگی( همسر آزاری ) در جامعه آماری مورد بررسی چه اندازه است؟
2- روش ها و نحوه اعمال خشونت علیه همسران چگونه است؟
3- زنانی که مورد ضرب و شتم قرار می گیرند، دارای چه ویژگی های فردی و اجتماعی هستند؟
4 – خشونت های اعمال شده بر علیه زنان تا چه حد تحت تاثیر متغیر پدرسالاری می باشد ؟
5- آیا بین موقعیت های تنش آفرین در خانواده( تضاد و تفاوت علایق زوجین ) و خشونت خانوادگی                               ( همسرآزاری) رابطه وجود دارد؟
6- آیا بین ویژگی های فردی و اجتماعی زوجین ( نظیر: پایگاه اقتصادی- اجتماعی، میزان تحصیلات، سن، وضعیت شغلی و… )و خشونت خانوادگی( همسرآزاری ) رابطه وجود دارد؟
7- چه راهکارهایی را می توان به منظور کاهش خشونت خانوادگی( همسر آزاری ) ارائه داد؟
 
 
2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق:
یکی از مهمترین رفتارهای اجتماعی انسان تشکیل خانواده و تلاش برای حفظ و بقاست. با وجود اختلافات بسیار در آداب و رسوم جوامع گوناگون و تغییرات چشمگیر آن ها در بستر زمان، ازدواج و تشکیل خانواده همچنان یکی از مراسم منحصر به فردی است که همواره با بشر همراه بوده است. در تمام ادیان الهی، به خصوص اسلام، نیز به آن توجه ویژه ای شده است. بروز مشکلات فراوان در راه زندگی زناشویی و خانوادگی به طور بالقوه قادر به تهدید کانون گرم خانواده بوده و می تواند پایه اولیه لغزش در زندگی مشترک را            بنا نهد. در واقع خانواده نابسامان قادر به تحویل فرزندان سالم به جامعه نخواهد بود. واقعیت این است که همیشه عواملی با منشأ درون و بیرون از خانواده، روابط زن و مرد را تحت تأثیر قرار داده و موجب به هم خوردن تعادل اولیه در این رابطه می شود.
در ازدواج ، عشق و خشونت دو واژه متداول ، اما متفاوت اند که به لحاظ احساسی، عاطفی و عقلانی و رفتاری، همواره مطرح بوده اند. متأسفانه یکی از چالش های نو در زمینه ازدواج و روابط بین زوجین که آثار فرهنگی، اجتماعی و روانشناختی مخربی را بر بافت جامعه و نهاد مقدس خانواده وارد می سازد و           می تواند به عنوان بحران مطرح شود، افزایش آزار، پرخاشگری و خشونت در خانواده است.
خشونت خانوادگی در هر شکل آن همواره بزرگترین معضل جوامع در گذشته و حال بوده و هست. هنگامی که مردی همسر و شریک زندگی خود را مورد شکنجه و آزار و اذیت و بعضاً قتل قرار می دهد، نه تنها افکار عمومی جریحه دار می شود، بلکه حساسیت خاصی را در جامعه بر می انگیزد. به نظر می رسد که دلیل این حساسیت آن است که انسان همواره خانه را امن ترین مکان می شناسد. از این رو، هنگامی که مردی همسر خود را مورد آزار و اذیت قرار می دهد، جامعه دچار تشنج می شود و انسان ها به شدت احساس نا امنی        می کنند. همچنین با توجه به اوضاع و شرایط اجتماعی، اگر خانواده سالم نباشد و در آن مهر و محبتی وجود نداشته باشد، امکان بروز خشونت و حتی همسرکشی در آن بسیار محتمل خواهد بود.
خشونت خانوادگی بویژه خشونت علیه زنان( همسران ) با توجه به این نکته که زنان به عنوان نیمی از جمعیت کشور نقش غیر قابل انکاری در پیشرفت و توسعه جامعه دارند، باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. چراکه فراگیری این نوع از خشونت در جامعه پیامدهای نامطلوب و جبران ناپذیری را بر جای               می گذارد که در ذیل به ذکر چند نمونه از آن بسنده می شود:
1- شاید بتوان مهمترین اثر نامطلوب خشونت خانوادگی بویژه همسرآزاری را خدشه وارد کردن به کرامت ذاتی و انسانی زنان دانست، چراکه اعمال خشونت علیه زنان منافی حیثیت و ارزش انسانی آنها می باشد و برخورداری زنان را از حقوق بشری و آزادی های بنیادین نقض و یا تضییع می کند و تجاوزی آشکار به بهره مندی زنان از حقوق انسانی و آزادی های اساسی محسوب می شود که بالطبع مانعی فراروی اهداف برابری، توسعه و صلح می باشد.
2- از دیگر عواقب خشونت خانوادگی بویژه همسرآزاری، ایجاد ترس و عدم امنیت در زندگی زنان                  می باشد. با توجه به اینکه خشونت علیه زنان چه در حوزه خصوصی( خانواده ) و چه در حوزه عمومی                        ( جامعه ) تجلی مناسبات نابرابر میان زنان و مردان در طول تاریخ  و در برخورداری از قدرت می باشد. به عنوان یکی از مهمترین سازوکارهایی محسوب می شود که زنان را وادار به پذیرش موقعیتی فروتر از مردان می کند. ترس از خشونت سبب می شود که زنان نتوانند مشارکت کامل،  فراگیر و همه جانبه را در زندگی اجتماعی و جامعه داشته باشند. بنابراین باتوجه به اینکه مشارکت به عنوان مهمترین وسیله توسعه به حساب می آید تا جایی که از آن به عنوان حلقه گمشده فرایند توسعه یاد می شود و با در نظر گرفتن این مسأله که بیش از نیمی از جمعیت جامعه را زنان تشکیل می دهند، بدیهی است که منزوی گردند و نسبت به جامعه و سرنوشت آن بی تفاوت و بدبین گردند و احساس کنند که عملاً و مستقیماً در توسعه و برنامه های مربوط به آن دخالت ندارند، مسلماً تعهد، دلبستگی و التزامی را نیز در قبال این برنامه ها و  اهداف توسعه اجتماعی و اقتصادی احساس نخوا هند کرد، درنتیجه جامعه از مشارکت نسلی فعال و پویا محروم خواهد شد و هرگز نمی تواند قدم در راه توسعه بگذارد. لذا باید کلیه موانع فراروی برابری جنسیتی و توانمندسازی زنان( از جمله خشونت علیه آنان ) را از میان برداشت.
3- خانواده هایی که در آنها خشونت خانوادگی به وفور دیده می شود، فرزندانی مستبد، بدون اعتماد به نفس و نابهنجار پرورش می دهند و خود بزرگسالان نیز در محیط کار، رفتارهای نابهنجار اجتماعی داشته و در مقایسه با دیگران از کارایی کمتری برخوردارند که در مواردی به از کار بر کنار شدن آنها منجر می شود. به علاوه این افراد منزوی شده و در روابط اجتماعی از خود تزلزل و عدم اطمینان نشان می دهند و تمایل بسیار زیادی به خودکشی و روی آوردن به مواد مخدر دارند.
بنابراین مطالعه در این زمینه، در مورد این که چه کسانی، چگونه و با چه انگیزه و وسیله ای مورد خشونت و آزار قرار می گیرند و عوامل مؤثر بر آن چه چیزهایی می باشند، یکی از ضرورت های اجتناب ناپذیر برای پیشگیری و درمان این معضل اجتماعی به شمار می آید. چرا که باید دقت کرد که برای داشتن جامعه ای سالم و افرادی متعادل در جامعه، نمی توان بر روابط خشونت آمیز خانوادگی چشم بست؛ زیرا نتایج ناشی از رفتار خشونت آمیز خانوادگی بر قربانی، سبب می شود که او در روابط اجتماعی خود با دیگران رفتاری نابهنجار داشته باشد و حتی برای افرادی که از مقوله خشونت دورند و از آن ذهنیتی ندارند، مشکلاتی به وجود آورد.
 
3-1- اهداف تحقیق: 
تحقیق حاضر درصدد تحقّق اهداف ذیل می باشد:
الف- اهداف اصلی:
1- شناخت میزان اعمال خشونت خانوادگی( همسر آزاری ) در جامعه آماری مورد بررسی.
2-  شناخت اشکال، روش ها و نحوه اعمال خشونت علیه همسران.
3-  شناخت ویژگی های فردی و اجتماعی زنانی که مورد ضرب و شتم قرار می گیرند.
5- شناخت رابطه بین نظم پدرسالاری  در خانواده با خشونت خانوادگی ( همسرآزاری ).
6- مشخص کردن سهم و میزان تأثیر متغیر پدرسالاری در بروز پدیده خشونت خانوادگی نسبت به سایر عوامل.
7- شناخت رابطه بین موقعیت های تنش آفرین در خانواده( تضاد و تفاوت علایق زوجین ) با                خشونت خانوادگی ( همسرآزاری ).
8- شناخت رابطه بین تداخل نقشی زوجین( اشتغال زن ) با خشونت خانوادگی(همسرآزاری ).
9 – شناخت رابطه بین اعتقاد به تبعیض جنسی از سوی مردان و خشونت خانوادگی.
9- ارائه راهکارهای مناسب به منظور کاهش خشونت خانوادگی( همسر آزاری ) با توجه به یافته های            حاصل از تحقیق.
ب- اهداف فرعی:  
– شناخت رابطه بین ویژگی های فردی و اجتماعی زوجین( نظیر: پایگاه اقتصادی- اجتماعی، میزان تحصیلات، سن، وضعیت شغلی و… ) با میزان خشونت خانوادگی( همسر آزاری ).
ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد

2ـ1ـ اهمیت موضوع ………………………………………………………………………………………………………………………….. 3
3ـ1ـ ضرورت موضوع ………………………………………………………………………………………………………………………. 6
4ـ1ـ اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………. 7
5ـ1ـ سوالات تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………….. 8
6ـ1ـ مفاهیم اصلی این پژوهش …………………………………………………………………………………………………………. 9
1ـ6ـ1ـ مذهب و مناسك ……………………………………………………………………………………………………………….. 9
2ـ6ـ1ـ گفتمان، گفتمان كربلا ………………………………………………………………………………………………………… 11
3-6-1- اقشار فرودست شهری …………………………………………………………………………………………………………. 12
7ـ1ـ ادبیات پژوهشی ………………………………………………………………………………………………………………………… 13
فصل دوم: چارچوب نظری                                                                               
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 23
1ـ2ـ دوركیم و مطالعات اجتماعی دین ………………………………………………………………………………………………. 25
1ـ1ـ2ـ دین و اجتماعی …………………………………………………………………………………………………………………. 28
2ـ1ـ2ـ دین و نمادهای مقدس………………………………………………………………………………………………………… 30
3ـ1ـ2ـ دین و مناسك ……………………………………………………………………………………………………………………. 32
1ـ3ـ1ـ2ـ مناسك عزاداری …………………………………………………………………………………………………………. 36
2ـ3ـ1ـ2ـ مناسك، تغییرات و بازتابندگی ……………………………………………………………………………………. 39
2ـ2ـ آرا و اندیشه‌های گیرتز ……………………………………………………………………………………………………………… 41
1ـ2ـ2ـ مفهوم فرهنگ در نظریات گیرتز ………………………………………………………………………………………… 42
2ـ2ـ2ـ نماد …………………………………………………………………………………………………………………………………… 43
3ـ2ـ2ـ معنا ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 44
4ـ2ـ2ـ دین از دیدگاه گیرتز ………………………………………………………………………………………………………….. 45
3ـ2ـ جمع‌بندی نظری ……………………………………………………………………………………………………………………….. 54
فصل سوم: روش‌شناسی    
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 55
1ـ3ـ روش‌شناشی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 56
1ـ1ـ3ـ روش‌شناسی گیرتز …………………………………………………………………………………………………………….. 56
2ـ1ـ3ـ روشها و تكنیك‌های تحقیق ………………………………………………………………………………………………. 65
3ـ1ـ3ـ روش‌شناسی تحلیل و تفسیر داده‌ها ……………………………………………………………………………………. 70
2ـ3ـ مناقشات روش‌شناختی ……………………………………………………………………………………………………………… 71
1ـ2ـ3ـ دیالوگ و خویشتن‌نگری انتقادی…………………………………………………………………………………………. 82
فصل چهارم: تاریخ و تشیع و مناسك عزاداری
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 88
1ـ4ـ نگاهی اجمالی به تاریخ تكوین تشیع …………………………………………………………………………………………. 89
2ـ4ـ ایران پس از انقلاب 1357………………………………………………………………………………………………………….. 94
3ـ4ـ ی اجمالی بر تاریخ عزاداری……………………………………………………………………………………………….. 101
4ـ4ـ مناسك عزاداری در سفرنامه‌های غربی‌ها …………………………………………………………………………………… 109
فصل پنجم:  یافته های میدانی
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 138
1ـ5ـ گفتمان كربلا پس از انقلاب اسلامی: دوران جمهوری اسلامی ………………………………………………….. 139
1ـ1ـ5ـ نریمان پناهی ……………………………………………………………………………………………………………………… 144
2ـ1ـ5ـ سید محمد جواد ذاكر: سمبل سبك جدید …………………………………………………………………………. 145
3ـ1ـ5ـ مهدی اكبری: مداحی از حوزه فرهنگی مشهد……………………………………………………………………… 145
4ـ1ـ5ـ عبدالرضا هلالی: اوج جریان سبك جدید و ستاره مداحان …………………………………………………. 147
2ـ5ـ فضای هیاتها: اجتماعی هیاتی……………………………………………………………………………………………………… 153
3ـ5ـ مفاهیم و نمادهای اصلی گفتمان كربلا ………………………………………………………………………………………. 160
1ـ3ـ5ـ عزاداری …………………………………………………………………………………………………………………………….. 161
2ـ3ـ5ـ اندوه، ماتم و حزن………………………………………………………………………………………………………………. 163
3ـ3ـ5ـ اشك و گریه ……………………………………………………………………………………………………………………… 164
4ـ3ـ5ـ كربلا و عاشورا……………………………………………………………………………………………………………………. 168

 

5ـ3ـ5ـ نمادهای انسانی …………………………………………………………………………………………………………………. 172
6ـ3ـ5ـ عشق و دیوانگی ………………………………………………………………………………………………………………… 179
7ـ3ـ5ـ علم و كتل و نخل و غیره…………………………………………………………………………………………………… 182
8ـ3ـ5ـ حیوانات نمادین ………………………………………………………………………………………………………………… 185
9ـ3ـ5ـ آب و عطش و تشنگی ………………………………………………………………………………………………………. 186
4ـ5ـ صورت‌بندی امروزین گفتمان كربلا و مكانیسم‌های تولید معنا در آن …………………………………………. 188
5ـ5ـ گفتمان كربلا: ساختار معنایی، زبانشناختی و موسیقائی……………………………………………………………….. 197
6ـ5ـ گفتمان كربلا و حیات اجتماعی عزاداران……………………………………………………………………………………. 204
7ـ5ـ گفتمان كربلا و اخلاقیات و سبك زندگی عزاداران ……………………………………………………………………. 212
8ـ5ـ گفتمان كربلا و گفتمان انتظار……………………………………………………………………………………………………… 218
فصل ششم : نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………. 22
منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 35
ضمائم………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 242
 

 

 

1ـ1ـ طرح مسئله

دین به مثابه نظام فرهنگی (گیرتز، 1973) و یک پدیده اجتماعی(دوركیم، 1383) در مطالعات انسان‌شناختی جایگاه خاصی دارد. هر چند این پژوهشها عمدتاً مبتنی بر ادیان قبیله و وجوه عجیب و غریب دین بوده‌اند(موریس، 1383)، با وجود اینها مطالعات انسان‌شناختی ادیان بزرگ، بالاخص دین اسلام در وجه گسترده آن رواج بیشتری یافته است (گیرتز، 1968) ادیان بزرگی همچون اسلام، عمدتاً در این مطالعات بیشتر شامل بررسی مذهب اهل تسنن بوده، با وجود این، مطالعات اندكی نیز در باب تشیع از منظر انسان‌شناختی صورت گرفته است(ر.ک. فیشر،1980). اسلام به عنوان یكی از ادیان ابراهیمی جغرافیای تمدنی خاص خودش را در پهنه وسیعی از جهان از قرن 2 هجری به بعد شكل داد. این تنوع به همراه چالشهای پیش روی این مذهب جدید سبب تكثرهای فرقه‌ای درونی آن شد. یكی از این گرایشهای اصلی اسلام، مذهب تشیع است كه خود این مذهب نیز فرق و شاخه‌های درونی خودش را دارد. تشیع به عنوان مذهب گروه‌های فرودست و اقلیت‌، عموماً در حیطه تمدن اسلامی ـ به جز در مراحل خاص ـ در حاشیه قدرت بوده است (الشیبی، 1380 و توال، 1383).
تاریخ تشیع پس از شهادت امام علی و صلح امام حسن و بالاخص شهادت امام حسین روند دیگری را از سر گذراند كه مهمترین ویژگی آن حاشیه بودگی در كنار اكثریت تسنن است. به همین سبب تلاش مستمری برای تمایز هویت خودی از اكثریت دیگری را دنبال كرده، این تلاش در همه وجوه این مذهب از باورها و مسائل كلامی و اعتقادی تا امور منسكی و … را شامل می‌شود. تاكید بر وجوه خاص در این مذهب، بالاخص مناسك عزاداری محرم یكی از این تلاشهاست. شهادت امام حسین، در كلیت قضیه شبیه به سرنوشت سایر ائمه بوده است، اما این حادثه تاریخی، در ذهن تشیع جایگاهی فراتر از یک امر تاریخی یافت و «در حقیقت فصل اساسی تاریخ شیعیگری شد» (توال، 1383: 31). به همین سبب هم تا امروز در میان بسیاری از گروه‌های شیعه حتی در كشوری مثل آمریكا یكی از عناصر اصلی ابراز هویت به شمار می‌آید (تكیم، 1384 و العمار، 1384).
این تمایزیابی در آغاز تاریخ تشیع چندان رایج نبود، بلكه تشیع به تدریج مناسك خاص خودش را بنا به تنوع جغرافیایی و قومی و فرهنگی‌اش و در گذر زمان شكل داد (گیب، 1380). ایران یكی از مهمترین سرزمینهای رشد و گسترش تشیع بوده است كه بالاخص با تاسیس و قدرت یافتن سلسله‌هایی مثل آل‌بویه و كیائیان و در نهایت صفویه، تشیع مذهب رسمی كشور ایران شد(جعفریان، 1379 و شوایتزر، 1380). این جریان به واسطه پشتوانه سیاسی كه در گسترش مذهب تشیع داشت، سبب نفوذ مذهب تشیع در بخشهای بیشتری از جامعه ایرانی گشت، نفوذی كه همراه بود با آمیخته شدن هر چه بیشتر مذهب تشیع و فرهنگ ایرانی كه شاید هم به دلیل تشابه ساختاری این دو مجموعه با هم باشد(ر.ک: بی‌من، 1381: 2ـ 51 و فیشر 1980). هر چند عموماً تشیع را در جامعه ایرانی بصورت یک كلیت یكدست و همسان مورد بررسی قرار داده‌اند، اما كسانی مثل فیشر به تنوع و تكثر درونی مذهب تشیع در بخشهای مختلف قشربندی اجتماعی ـ فرهنگی ایرانیان اشاره می‌كنند (فیشر، 4: 1980).
این تنوع و تكثر را در تاكید بر وجوه خاصی از دین مثل وجوه عقلانی و فكری یا وجوه عاطفی و مناسكی به خوبی می‌توان دید. یكی از مهمترین موضوعاتی كه می‌تواند مجرای بسیار مناسبی برای شناخت دینداری ایرانیان باشد، مقوله مناسك عزاداری محرم است كه فیشر آنرا «پارادایم كربلا» نام می‌نهد. اما به دلایلی كه بعداً شرح خواهم داد، من آنرا «گفتمان كربلا» می‌نامم. گفتمان كربلا، گفتمانی است كه دال برتر آن حادثه كربلا و روایت عاشورا توسط دینداران شیعی است به نظر فیشر (1980) سایر گروه‌بندی‌های اجتماعی بر وجوه متفاوتی از مذهب تشیع تاكید بیشتری دارند. همانطور كه گفته شد در مطالعات اجتماعی دین در ایران كمتر به این مقوله گفتمان غالب در درون مذهب تشیع در اقشار و گروه‌بندی‌های مختلف (مثل روحانیون، صوفیان، بازاریان و طبقات بالای شهری و در نهایت اقشار فرودست شهری و روستائیان و عشایر) توجه داشته‌اند. به دلیل ساختار فرهنگی و سیال این گفتمان و پیوندی كه با حیات دائماً در حال تغییر فرودستان شهری داشته، همیشه متحمل تغییرات بسیاری نیز بوده است و این مساله خود ناشی از ساختار مناسك مذهبی است. چرا كه مناسك مذهبی علاوه بر آنكه بازنمای دگرگونیها هستند، یكی از نقش‌های اصلی‌شان پیشبرد دگرگونی و اعتبار بخشیدن به دگرگونی‌هاست (بیتس و پلاگ، 1375: 678). مردم در طی تحول زندگی‌شان، نگرشها و ذهنیت‌شان نیز تغییر می‌كند و این سبب تغییر فهم آنها از عناصر اصلی مناسك مذهبی نیز خواهند شد. و از آنجا كه گفتمان كربلا حول شخصیت‌ها و حادثه‌های خاصی سامان‌دهی شده است، این گفتمان و مناسك مربوط به آن نیز تغییر می‌كند. زیرا «تغییرات مناسك تابع تغییراتی است كه در شیوه تلقی از این شخصیت‌ها پیش می‌آید» (دوركیم، 1383: 113). بنابراین این گفتمان و تغییرات آن بازنمای مناسبی برای زندگی مردم و تغییرات آن بالاخص در حیطه قشر اجتماعی مربوطه می‌باشد.
این گفتمان به دلیل نقش مهمی كه در حیات این مردم داشته است، در صور مختلفی تبلور یافته و مردم آنرا طی مكانیسم‌ها و صورت‌بندی‌های متنوعی بازسازی كرده‌اند. شكل سنتی تئاتر ایرانی، یعنی تعزیه یكی از این صورت‌بندی هاست و همچنین صور دیگری مثل روضه، سفره‌های نذری خانگی، دسته‌ های زنجیرزنی در ماه محرم، هیاتهای سینه‌زنی و عزاداری و مجالس مكرر و متعددی كه تحت تاثیر این گفتمان حیات دینی مردم را تشكیل می‌دهند، همه بیانگر تكثر تجلیات گفتمان كربلا در زندگی مردم هستند. یكی از صور مهم ظهور و بروز و عملكرد این گفتمان، هیاتهای عزاداری هستند. نیمه دوم دهه هفتاد با گسترش چشمگیر این هیاتها و محتوای آنها مواجه بوده‌ایم. كه بنا به گفته كارشناس سازمان تبلیغات استان تهران، در حدود 15.000 هزار هیات ثبت شده در تهران وجود دارد كه این آمار فارغ از هیاتهای غیررسمی و هیات های زنانه ثبت نشده است. در این میان موج خاصی از هیاتها كه بیانگر تحولی عمیق در روند سنتی هیات بود، رشد و گسترش خاصی پیدا كرد. موجی كه بسیاری از مذهبی‌ها از آن با عنوان «هیاتهای پاپ» و «هیاتهای سبك جدید» یاد می‌كنند. كه این عنوان‌ها بیانگر تمایز آنها از سبك سنتی و رایج عزاداری بوده است.از سوی دیگر رسانه‌ای شدن محتوای این هیاتها هم از طریق صدا و سیما با پخش محتوای این هیاتها و همچنین رواج بازار CDها و نوارهای مجالس مذهبی و ظهور ستاره‌گونه مداحان سبك جدید و تاكید رسمی و غیررسمی زیادی كه بر گفتمان كربلا گذاشته می‌شد، سبب گسترش هر چه بیشتر این هیاتها و محتوای آنها شد. آنچه كه از مشاهدات اولیه برمی‌آید حضور گسترده نسل جوان در این هیاتهاست. هر چند متخصصان سنتی دین، بالاخص روحانیون، نقدهای چندی به روند گسترش این هیاتها و محتوای آنها داشته‌اند، اما این نقدها نه تنها اثری نداشته و بعضاً موجب رونق بیشتر آنها هم شده است. آنچه كه مهم است حضور گسترده اقشار فرودست شهری و بعضا روستائیان مهاجر در این فضاها و گرایش شدید آنها به گفتمان كربلا در وجه خاص خودشان ست.
این رساله در جهت بررسی گفتمان كربلا در شرایط حاضر و در صورت‌بندی جدید آن كه به نام «سبك جدید» معروف است و برای پی بردن به ویژگیها و مختصات فعلی دینداری اقشار فرودست شهری و تحولات آن سامان‌دهی شده است.لذا از یكسو با در نظر گرفتن این گفتمان به مثابه یک پدیده اجتماعی، رابطه آن با گروه‌بندی اجتماعی این مردم، هویت اجتماعی و سیاسی و تحولات آن بررسی خواهد شد و از سوی دیگر نقش گفتمان كربلا به مثابه نظام فرهنگی و یک نظام نمادین و منبع معنایی در زندگی این قشر اجتماعی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این دو سطح از تحلیل مبتنی بر تلفیقی از رویكرد جامعه‌شناختی دوركیم (برای سطح اول) و رویكرد تفسیری گیرتز (برای سطح دوم) می‌باشد. قابل ذكر است كه این رساله در پی تحلیل صرف امر قدسی در درون این گفتمان بنا به رویكردهایی مثل رویكرد میرچاالیاده (1376) یا رویكردهای روان‌شناختی و ذهنی و فكری صرف مثل رویكرد فریزر (1383)، و مالینوفسكی و تایلور(ر.ک: موریس، 1383) و همچنین رویكردهای دین شناختی و كلامی و درون دینی كه بیشتر به دنبال پیرایش تحریفات و بازگشت به اصل واقعه و ارائه قرائتی «اصیل» هستند(مطهری، 1379، نوری‌نژاد، 1383) نیست، بلكه همانطور كه گفته شد بنا به رویكرد تلفیقی از نظریات گیرتز و دوركیم، به دنبال بررسی گفتمان كربلا، به مثابه یک ساختار فرهنگی و نظام نمادین و در ارتباط با امر اجتماعی و فرهنگی و به عنوان یک پدیده اجتماعی هستم.
 
 
 
 
2ـ1ـ اهمیت موضوع
در هر پارادایم علمی، موضوعات مورد پژوهش می‌توانند از دو جهت اهمیت لازم را برای تحقیق داشته باشند: یكی از جهت محتوای درونی خود موضوع و دیگر از جهت موقعیت آن موضوع در سایر موضوعات.
مساله مذهب و مناسك مذهبی نیز از این دو جهت اهمیت بررسی را دارند. مذهب از یكسو به عنوان بخشی از هر فرهنگ با نمادهای مقدس و كاركردهای آنها سروكار دارد(گیرتز، 1973). و از سوی دیگر به عنوان پدیده‌ای اساساً اجتماعی با گروه‌های اجتماعی در ارتباط است (دوركیم، 1383). مذهب به مثابه مجموعه‌ای متشكل از باورها و مناسك، نظام نمادین خاصی را جهت حل مساله معنا و تامین پشتوانه اخلاقی برای اعضای جامعه بر مبنای ایمان مذهبی‌شان فراهم می‌كند. اما این ایمان مذهبی بیش از هر چیزی از خلال مناسك مذهبی كسب می‌شود (گیرتز، 1973) و اقتدار اخلاقی اجتماع از خلال این مناسك به فرد انتقال می‌یابد(دوركیم، 1383). لذا مناسك یک وجه بسیار مهم از هر دینی هستند كه از دو جنبه پویایی شناسی ـ برای بررسی تحولات اجتماعی و مذهبی یک جامعه ـ و هم از جنبه ایستائی‌شناسی ـ به عنوان بازنمایی وضع فرهنگ و اجتماع ـ قابل بررسی هستند.
به همین سبب هم یكی از موضوعات اساسی انسان‌شناسی دینی، پژوهش در باب مناسك دینی و محتوا و عملكرد آنهاست. از وجه خاص‌تر موضوع این رساله نیز جامعه شیعی ایرانی، بالاخص در قشر مورد نظر یعنی فرودستان شهری از باب پژوهش‌های اجتماعی دین، آثار بسیار اندكی را در بر می‌گیرد. علی‌رغم تاثیر بسیار گسترده دین در حیات این بخش از جامعه، به دلایل معرفت شناختی و روش‌شناختی خاصی عموماً از حیطه پژوهشها، بالاخص در باب مناسك عزاداری و به عبارت عامتر گفتمان كربلا در حاشیه بوده‌اند. اجتماع ایرانی، بالاخص بعد از انقلاب مذهب را در همه عرصه‌ها و البته سیاسی‌تر، تجربه كرد. و به دلیل تاثیر عمیقی كه گفتمان كربلا، هم در شكل‌دهی معرفت دینی این بخش از جامعه و هم در تامین منبع معنایی و تداوم هویت اجتماعی آنها در عرصه جامعه و فرهنگ دارد، پژوهش آن اهمیتی خاص در شناخت حیات فرهنگی و دینی مردم دارد.
تحولات اخیر اجتماع ایرانی در حیطه مذهب و اجتماع و فرهنگ بر گفتمان كربلا در این بخش از جامعه تاثیرگذار بوده است. لذا فهم این تغییرات و محتوای آن، همراه با فهم تداوم‌ها و استرارهای این گفتمان در این بخش از جامعه اهمیت خاص خودش را دارد.
همچنین اندك بودن مطالعات اجتماعی دین، بالاخص با رویكردی انسان‌شناختی در باب مذهب مردم ایرانی به همراه غفلتی كه در مطالعات اجتماعی دین ـ جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی ـ در بررسی مناسك مذهبی در ایران رایج است، پژوهش در باب این مناسك را اهمیتی مضاعف می‌بخشد.
از سوی دیگر مساله شكل‌گیری، تداوم و عملكرد مناسك ثانویه و رابطه و تاثیر آن بر مناسك اولیه در مذهب تشیع جایگاه خاصی دارد. تشیع به دلیل تاریخ تكوین خاص خودش (ر.ک: الشیبی، 1380 و توال، 1380) در وجوه متعددی متكی بر این مناسك ثانویه بوده است. مناسك اولیه، مناسكی‌اند كه توسط بیانگذاران اصلی مذهب تدوین و ترویج پیدا می‌كنند و معمولاً هم بسیار صورت‌گرایانه و فرمال هستند. لیكن مناسك ثانویه، مناسكی‌اند كه در اصل جزء مناسك اصلی مذهب نبوده‌اند، اما بنا به شرایط اجتماعی ـ تاریخی خاصی اولویت و اهمیت بیشتری در یک نظام مذهبی پیدا كرده‌اند. این اولویت یافتن ناشی از نقش و عملكردی است كه برای دینداران دارند، لذا فهم جایگاه این مناسك ثانویه و موقعیت آن در نظام مناسك یک مذهب و چرایی این موقعیت و پیامدهای آن اهمیت خاص خودش را دارد.
گفتمان كربلا به عنوان یک گفتمان دینی در اقشار فرودست شهری قابلیت و پتانسیل سیاسی و اجتماعی و مذهبی بسیار بالایی دارد كه هم می‌تواند در این اقشار به صورت یک خرده فرهنگ همنوا با سایر اجزای مجموعه و هم در صورت مقتضی بصورت یک ضد فرهنگ، در تقابل با نظم مستقر عمل كند. لذا این پژوهش می‌تواند در وضعیت فعلی این موقعیت دوگانه گفتمان كربلا را بصورت طیف گونه‌ای از یک خرده فرهنگ تا یک ضد فرهنگ بررسی كند.
با بررسی گفتمان كربلا می‌توان ارتباط یک گفتمان دینی غالب در بخش خاصی از جامعه را با زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی و مكانیسم‌های تاثیر و تاثر متقابل آنها با یكدیگر را فهمید و در نهایت می‌توان صورت‌بندی گفتمان دینی این بخش از جامعه و محتوا و عملكرد آنرا درك كرد. و از خلال این صورت‌بندی گفتمانی پی به وضعیت حالات روحی و سبك زندگی و هویت گروهی و اجتماعی دینداران و بازنمایی آن در كیهان‌شناسی و نظام باورها و اعتقادات آن گفتمان دینی و در نهایت تاثیر آنرا بر منش اخلاقی و ساختار فكری ـ انگیزشی آنها بدست آورد.
 
3ـ1ـ ضرورت موضوع
عمده مطالعات اجتماعی دین در ایران عموماً معطوف به مساله سكولاریسم هستند و از سوی دیگر دین و مذهب تشیع را در كلیت آن در نظر گرفته‌اند و مطالعات اندكی در باب موضوعات خاص‌تری از جمله مناسك عزاداری و گفتمان كربلا صورت گرفته و پژوهش‌های صورت گرفته نیز (در پیشینه پژوهشی به این ادبیات اشاره خواهد شد) مناسك عزاداری را به عنوان جزئی فرعی در نظر گرفته‌اند.
باید دقت كرد كه گفتمان كربلا علاوه بر موقعیت آن در اقشار مورد نظر این رساله یعنی فرودستان شهری در سایر اقشار نیز جایگاه مهمی دارد. از سوی دیگر مناسك عزاداری محرم به عنوان یک مناسك جمعی برای جامعه شیعی ایران اهمیت بسیار زیادی دارد و كل جامعه را در فضایی مناسكی قرار می‌دهد و همه مردم ـ حتی در مواردی اقلیت‌های دینی ـ درگیر آن می‌شوند. لذا به سبب جایگاه گفتمان كربلا در تشیع ـ بالاخص اقشار مورد نظر ـ فهم وجه تاریخی معاصر این گفتمان در شرایط فعلی و تحولات آن ضرورت خاصی برای بررسی اجتماعی و فرهنگی دین در ایران دارد.
ظهور اشكال جدید در مناسك عزاداری و محتواها و صورت‌بندی گفتمان كربلا، ضرورت فهم چرایی و چگونگی این صور جدید و پیامدهای آنها را ایجاد می‌كند. این تحولات از نظر عموم دینداران سنتی برای دین پیامد مناسبی ندارند، اما جدای صحت درون دینی این صورت‌های جدید، ظهور و بروز آنها دلایل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خاص خودش را دارد كه فهم آنها ضروری است.
لذا در كل فهم وضعیت فعلی گفتمان كربلا از جنبه‌های زیر ضرورت دارد:
1ـ فهم رابطه نمادها مقدس گفتمان کربلا با حیات اجتماعی و فرهنگی فرودستان شهری؛ 2ـ فهم جایگاه این گفتمان به مثابه ” نظام فرهنگی ” و ” پدیده اجتماعی ” در حیات دینی مردم؛ 3- فهم آن به مثابه یک منسك دینی مهم و موثر در حیات دینداران؛ 4ـ فهم تحولات این گفتمان به عنوان یک تغییر و تحول مذهبی در جامعه فعلی ایران شیعی؛
 
4ـ1ـ اهداف تحقیق
در هر پژوهشی اهداف آن بیانگر سمت و سوی روندهای پژوهشی‌است. اهداف هر تحقیقی را در سه سطح می‌توان در نظر داشت، 1ـ سطح اول برای فهم موضوع 2ـ سطح دوم برای توصیف آن و 3ـ سطح سوم برای تبیین و تفسیر معنای موضوع.
در كل این رساله نیز در جهت سه سطح فوق ساماندهی شده است، یعنی فهم و توصیف و در نهایت تبیین و تفسیر گفتمان كربلا در ساختار اجتماعی و فرهنگی فرودستان شهری.اما این اهداف بصورت جزئی‌تر شامل فهم و توصیف وضعیت امروزی این گفتمان و تحولات اخیر آن و فهم صورت‌های جدید گفتمان كربلا و مناسك عزاداری در وهله اول می‌شود. و در وهله دوم به سطوح تبین موضوع خواهیم پرداخت و هدف ما در این مرحله، تبیین و تفسیر نظام نمادین و نظام معنایی این گفتمان و نقش آن در زندگی اجتماعی و فرهنگی و مذهبی مردم و همچنین تبیین و تفسیر تحولات فعلی این گفتمان و تغییرات و تداومهای آن نسبت به گذشته را شامل می‌شود.
در نهایت در بحث مطالعات انسان‌شناختی دین به فهم و تبیین موضوع سلسله مراتب مناسك در یک مذهب و چرایی و چگونگی مكانیسم‌های تاثیرگذاری و تاثیرپذیری آنها بر شرایط مذهبی و اجتماعی و فرهنگی پیروان آن مذهب خواهیم پرداخت.
باید دقت كرد این پژوهش به دنبال مطالعه كلامی گفتمان كربلا برای بررسی صحت و سقم محتویات و عناصر این گفتمان از منظر درون دینی نیست. به عبارت دیگر هدف این رساله در پی بررسی تاریخ‌نگارانه این گفتمان یا ارائه تفسیر جدید جامعه‌شناختی از واقعه تاریخی كربلا (آنگونه كه در كارهای شریعتی، 1379 و مطهری 1379 دیده می‌شود) نیست. به عبارت دیگر بنا به رویكردی دوركیمی (1383) هیچ دین باطلی وجود ندارد و همه باورهای مذهبی ریشه در واقعیت دارند و بیانگر واقعیت هستند، لذا در بررسی این گفتمان دینی نیز بحثی در باب بطلان و صحت و سقم تاریخی و درون دینی آن نیست. بلكه با رویكرد دوركیمی (1383) و رویكرد  تفسیری گیرتز( 1973) به دنبال كاركردهای اجتماعی این گفتمان و نقش آن در مساله هویت اجتماعی و حل مساله معنا و پیوند روحیات و سبك زندگی مردم با جهان‌بینی و نظام اخلاقی‌شان خواهیم بود.
 
 
5ـ1ـ سوالات تحقیق
پرسشهای هر پژوهشی  بسته به چارچوب نظری تدوین می‌شوند. در این رساله نیز سعی شده بنا به رویكرد تئوریک آن، پرسشهای خاصی برای كلیه فرایندهای تحقیق در نظر گرفته شوند.
گفتمان کربلا به عنوان یک گفتمان دینی شامل یک نظام نمادین است كه در یكسری صور مناسكی تبلور پیدا می‌كند و در نهایت حیات مذهبی دینداران را در این وجه خاص شكل می‌دهد. پرسشهای اصلی این پژوهش نیز در باب چگونگی صورت‌بندی نهایی گفتمان كربلا در قشر فرودستان شهری است. و در وهله دوم به چگونگی و چرایی رابطه این گفتمان با زیست جهان اجتماعی و فرهنگی این مردم و تاثیرات و پیامدهای متقابل آنها خواهیم پرداخت.
این پرسشهای كلی در پرسشهای جزئی‌تر زیر خلاصه می‌شوند:
– نظام نمادینی كه در این گفتمان وجود دارد، چه ویژگی‌هایی دارد؟
– نظام نمادین این گفتمان ، بیانگر چه نظام معنایی است؟ به عبارت دیگر دلالت‌های معنایی این نمادها چیست؟
– این گفتمان چه رابطه ای با موقعیت اجتماعی این قشر اجتماعی و هویت اجتماعی آنها دارد؟
– در حیات روزمره مردم(فرودستان شهری)و كنشهای اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی آنها، این گفتمان چه نقشی دارد؟
– حیات اجتماعی و فرهنگی مردم چه تاثیری بر صورت‌بندی این گفتمان دارد؟
– چه تحولاتی در این گفتمان در شرایط فعلی جامعه و فرهنگ ایرانی بوجود آمده است؟
– علی‌رغم این تحولات، چه تداومها و استمرارهایی در این گفتمان دیده می‌شود؟
– این گفتمان چه جایگاهی در موقعیت فعلی جامعه ایران و در كلیت نظام مذهبی تشیع ایرانیان دارد؟
 


6ـ1ـ مفاهیم اصلی این پژوهش
در هر پارادایم علمی، مفاهیم و نظام مفهومی یكی از مهمترین بخشهای آن را شكل می‌دهند(چالمرز،1379). انسان‌شناسی دین نیز بواسطه نوع مفاهیم و پروبلماتیك‌های خاص خودش توانسته از پارادایم جامعه‌شناسی دین متمایز شود.
در این رساله كه یک پژوهشی در حیطه انسان‌شناسی دین خواهد بود سعی شده از صورت‌بندی مفهومی سنت پژوهشی انسان‌شناسی در باب دین و عناصر مربوطه استفاده شود. چرا كه این مفاهیم در نحوه فهم و توصیف و در نهایت در صورت‌بندی تبیین و تفسیر از موضوع بسیار مهم‌اند.
مهمترین مفاهیم این رساله عبارتند از مذهب، مناسك(مناسك عزاداری)، گفتمان (گفتمان كربلا) خواهد بود.
معنای مورد نظر از این مفاهیم در این رساله مبتنی بر دیدگاه نظریه‌پردازانی است كه چارچوب تئوریک این رساله بر رویكرد آنها بنا شده است. لذا به شرح این مفاهیم از منظر نظریه‌پردازان مورد نظر خواهیم پرداخت.
 
1ـ6ـ1ـ مذهب و مناسك
در نظریات دوركیم به عنوان یكی از اركان تئوریک این رساله، مهمترین ویژگی رهیافتش به دین، تاكید بر وجه اجتماعی دین است (گیدنز، 1363) برای او «دین به حد اعلا اجتماعی است. تصورات دینی، تصوراتی جمعی و بیانگر واقعیت‌های جمعی هستند» (دوركیم، 1383: 13). این رویكرد دوركیم به معنای نادیده گرفتن امر قدسی نیست، چرا كه او ویژگی بنیادی دین را تقسیم جهان معلوم و شناختنی براساس تقابل دوگانه مقدس و نامقدس می‌داند. نكته مهمی كه در تعریف دوركیم از دین وجود دارد، نگاه مجموعه‌ای او به دین است. برای دوركیم دین قابل تقلیل به یک اصل یا عنصر نیست بلكه «دین كلی متشكل از اجزاء متمایز و به نسبت فردیت یافته است» (قبلی، 54) برای او دین متشكل از مجموعه‌ای از باورها و مناسك است (قبلی).  «مناسك دینی شیوه‌های عملی هستند كه فقط در درون گروه‌های گردهم آمده پیدا می شوند و هدف آنها برانگیختن، زنده نگه داشتن و یا بازسازی برخی حالتهای ذهنی گروه‌هاست»(قبلی، 13) دوركیم میان جهان اجتماعی، وجدان اخلاقی و مناسك مذهبی رابطه خاصی را در نظر می‌گیرد (قبلی، 1ـ 360). شرح مفصل منظر دوركیم را در بخش نظری خواهیم آورد.
از نظر گیرتز، دین به منزله بخشی از یک فرهنگ با نمادهای مقدس و كاركردهای آنها سر و كار دارد، تا روحیات آدمها، یعنی آهنگ، خصلت و كیفیت زندگی و سبك اخلاقی و زیبائی شناختی و حالات زندگی آنها را با جهان‌بینی‌شان، یعنی همان تصویری كه از واقعیت عملكرد اشیاء دارند و فراگیرترین اندیشه‌های آنها در باب نظم تنظیم كند (همیلتون، 1377: 274). به همین سبب از نظر او دین عبارتست از «نظامی از نمادها كه كارش استقرار حالت‌ها و انگیزش‌های نیرومند، قانع كننده و پایدار در انسانها از طریق صورت‌بندی مفاهیمی از نظم عمومی جهان هستی و پوشاندن این مفاهیم با چنان حاله‌ای از واقع بودگی كه این حالتها و انگیزشها بطور بی‌همتایی واقع‌بینانه به نظر آید» (گیرتز، 90: 1973) او در این تعریف تاكید خاصی بر نمادهای مقدس دارد. نمادهایی كه ]می‌توان آنها را عناصر اصلی شكل‌بندی صوری و محتوایی یک گفتمان دینی هم دانست[ از نظر او هم موقعیت ما را در جهان بیان می‌كنند و هم به این موقعیت شكل می‌دهند (قبلی، 90، 91). او مهمترین ویژگی دین را ایمان دینی می‌داند. از منظر گیرتز، ایمان دینی همراه با روح تعهد و التزام است نه استدلال. برای او، مكانیسم ایجاد كننده ایمان، مناسك است. پذیرش مرجعیت چشم‌اندازهای دینی از خلال مناسك برای دینداران امكان‌پذیر می‌شود. در مناسك مذهبی آمیختگی نمادین روحیات معنونی و جهان‌بینی بوجود می‌آید و آگاهی‌های معنوی مردم را شكل می‌دهد(قبلی، 89). گیرتز دین را به مثابه یک نظام فرهنگی[1] در نظر می‌گیرد.گیرتز این استعاره را در باب دین به كار می‌برد تا دین را به مثابه امری فرهنگی در نظر بگیرد. چرا كه از نظر او فرهنگ یا قلمرو نمادین تمایز خاصی با نظام و ساختار اجتماعی دارد. این تمایز در منطق انسجام این دو حیطه است. برای گیرتز فرهنگ و قلمرو نمادین دارای انسجام منطقی ـ معنایی[2] است و نظام اجتماعی دارای انسجام كاركردی ساختاری[3] است(Eriksen & Nielsen, 2001:102).
یک نكته مهم در رویكرد این دو نفر به دین اینست كه آنها برخلاف سنت گذشته انسان‌شناسی دین که بیشتر بر وجوه غریب و شگفت‌انگیز دین و تقلیل كاركرد دین به تبیین و توجیه این امور می پرداخت(موریس، 1383: 13)، بر این تاكید دارند كه دین علاوه بر حل مسائل كلانی از قبیل رنج‌ها و شرها، به امور روزمره نیز می‌پردازد. به عبارت دیگر دین و مذهب، جهان روزمره را نیز در قرار دادن آن در گستره‌ای از نمادهای مقدس و نظم كلان تبیین و توجیه می‌كند. «كار اصلی موجودات مقدس همانا نگهداری جریان عادی حیات به شیوه‌ای مثبت بوده است» (دوركیم، 1383: 38) و از نظر گیرتز نیز دین نه تنها كوششی در جهت توجیه جنبه‌های شگفت‌انگیز جهان است، بلكه در زمینه‌ای گسترده‌تر برای یكنواختی زندگی و جریان عادی آن نیز اعتباری فراهم می‌كند (بختیاری و حسامی، 1379 و موریس، 1383).
شرح بالا از مفهوم دین در نزد این نظریه‌پردازان برای ارائه درك مقدماتی من از دین و مذهب در این بخش كافی به نظر می‌رسد و شرح مفصل آن را به بخش نظری ارجاع خواهیم داد. همانطور كه گفته شد اینها در بررسی دین به مقوله مناسك تاكید خاصی دارند و بسیار نیز بدان پرداخته‌اند. به هر حال در ادبیات انسان‌شناسی نیز مناسك در كلیت آن تعریف‌های متعددی را در بر گرفته كه همه آنها بر نوعی خروج از جریان عادی و تجربه‌ای متفاوت از زندگی در سایه حضور امر قدسی، همراه با فعالیت‌های زبانی و بدنی خاصی اشاره دارند(Bowie,2000:153-8). بر مبنای این مولفه‌ها مناسك «مجموعه‌ای از سخنان بر زبان آمده، حركات انجام یافته و موضوعات و اشیاء دستكاری شده است كه دقیقاً مورد جمع‌ آوری و تدوین قرار گرفته، و به باور مربوط به حضور فعال و موثر موجودات مافوق طبیعی ارتباط می‌یابد» (پانوف و پرن، 1382: 9ـ 258). مناسك عزاداری نیز گونه خاصی از مناسك است كه در مواقع بحران‌های ناشی از فوت یكی از اعضای اجتماع یا به یاد چنین حادثه ای برای تجدید انسجام جامعه برگزار می‌شود(دورکیم1383).
 
2ـ6ـ1ـ گفتمان، گفتمان كربلا
در زبان متعارف، گفتمان صرفاً یک تركیب منسجم یا معقول از گفتار یا نوشتار است (ون دایك، 1382: 383) اما در وجه علمی و تخصصی‌اش، یک گفتمان مجموعه‌ای از عبارات است كه زبانی برای صحبت كردن ـ یعنی روش بازنمایی ـ درباره نوع خاصی از دانش پیرامون یک موضوع را ارائه می‌دهد. وقتی بیانات خاصی درباره یک موضوع در درون یک گفتمان خاص اظهار می شوند، این گفتمان امکان ساختن آن موضوع را به شیوه ای خاص فراهم می‌آورد. همچنین این گفتمان امكان ساختن شیوه‌های دیگری را كه موضوع مورد بحث را می‌توان مطرح كرد، محدود می‌سازد(هال، 1383: 36). به تعبیر فوكو ماهیت یک گفتمان بگونه‌ای است كه باعث بیان گزاره‌های خاصی می‌شود و از بیان گزاره‌های دیگر جلوگیری می‌كند(فوكو 1380). از سوی دیگر یک گفتمان صرفاً حاوی یک عبارت نیست، بلكه شامل عبارات متعدی است كه با هم در كارند تا به چیزی شكل بدهند كه فوكو آنرا صورت‌بندی گفتمانی می‌نامد. این عبارات جفت و جور یكدیگرند، چون هر عبارت دلالت بر یک رابطه با كلیه عبارات دیگر دارد. آنها به یک موضوع اشاره دارند و از یک سبك برخوردارند (هال، 1382: 36).
كربلا از یكسو اشاره به یک شهر مقدس شیعیان دارد و از سوی دیگر اشاره به مكان حادثه عاشورا دارد. حادثه‌ای كه در سال 61 هـ.ق منجر به شهید شدن امام حسین شد(ابن اعثم كوفی. 1373 و مسعودی، 1381). اما این حادثه در طی منسكی شدن و یادواره‌های مناسكی كه برای شهادت امام حسین و یارانش گرفته می‌شد، سلسله مناسك خاصی را در مذهب تشیع حول خویش ایجاد كرد. به گونه‌ای كه واژه كربلا، جدای از دلالت مكانی، بیشتر دلالتی تاریخی ـ تاریخ مقدس ـ یافت و موضوعات مهمی برای تفكر دینی تشیع از جمله ظلم و بی‌عدالتی و مبارزه، مساله حقیت و شهادت و … در نظام دال‌های آن قرار گرفت(فیشر، 7: 1980و توال، 1383: 30). من اصطلاح گفتمان كربلا را با توجه به اصطلاح پارادایم كربلا، از فیشر (فیشر، 10: 1980) و همچنین با توجه به مفهومی که در باب مناسک مذهبی محرم و اعتقادات مربوط به آن با عنوان « دستگاه امام حسین » در میان معتقدان رایج است اقتباس كرده‌ام. فیشر این پارادایم را یک ساختار نمادین و فرهنگی می‌داند كه طی تاریخ تشیع شكل گرفته و در طی انقلاب 57 برجستگی خاصی یافته است. او بر وجه عاطفی خاصی كه در این پارادایم هست و نقش مهم آن در شناخت تاریخ و اجتماع تشیع اشاره دارد (قبلی، 13ـ10). اما بنا به دلایلی كه در بخشهای بعدی خواهم گفت من واژه گفتمان را بر پارادایم ترجیح داده‌ام. لذا از اصطلاح گفتمان كربلا استفاده خواهم كرد. گفتمان کربلا در صورت‌بندی خاصی كه در اقشار فرودست دارد، در مجموعه عناصر مذهبی آنها، جایگاه كانونی خاصی دارد. گفتمان كربلا، گفتمانی است كه دال برتر آن حادثه تاریخی كربلا است، اما نه در معنای تاریخ‌نگارانه آن، بلكه در معنای تاریخ قدسی (ر.ک: الیاده، 1379). این گفتمان بیانگر و بازنمایاننده ارزش‌های كلیدی مذهب تشیع از یكسو و تبیین مسائل و حل مساله معنا در زندگی این مردم، به مثابه یک نظام فرهنگی، از سوی دیگر است. این گفتمان همانطور كه در طرح مساله گفته شد بار هویتی خاصی را برای تشیع بالاخص در حیطه اقشار فرودست شهری كه معرفت دینی آنها بیش از هر چیزی با ساختار این گفتمان هماهنگ است، فراهم كرده و از سوی دیگر رابطه عمیقی را با ساختارهای فرهنگی و اجتماعی آنان پیدا كرده است. البته باید دقت کرد که گفتمان کربلا یکی از گفتمان های دینی مردم است و در میان یک مجموعه گفتمان های دینی قرار می گیرد.
3-6-1- اقشار فرودست شهری
منظور از اقشار فرودست مردمی است که عموما از جنبه اقتصادی در موقعیت پایینی بوده و از لحاظ موقعیت شهرنشینی نیز عموما در محله های عادی و پایین شهر سکونت دارند و بعضا هم مهاجرانی اند که ریشه روستایی دارند. به عبارت دقیق تر مقصود من از این اقشار بیشتر متوجه قشری است که سروش(1382) آنها را ذیل دینداران معیشت اندیش معرفی می‌کند. به عبارت دیگر مفهوم اقشار فرودست شهری، با مولفه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی خاصی تعریف می‌شود كه آنها را در موقعیت فرودستی از لحاظ این مولفه‌ها به نمایش می‌گذارد. یک نکته مهم در تعریف این اقشار اینست که در آنها احساس فرودستی نسبت به کلیت نظم، قدرت و ساختار اجتماعی وجود دارد. این احساس در موضع گیری آنها نسبت به جامعه وجود داشته و معمولاً با نوعی ارزیابی اخلاقی منفی از وضعیت جامعه و فرهنگ همراه است.
البته مفاهیم دیگر از جمله فرهنگ، اجتماع، نمادها، امر مقدس و همچنین تقسیمات جزئی‌تری در مفاهیم قبلی مثل مناسك تقویت و … نیز در این رساله به كار خواهند رفت. اما به دلیل اینكه مفاهیم تعریف شده در بالا اهمیت مركزی را برای رساله دارند، سعی شده در این قسمت صرفاً به تعریف آنها پرداخته شود. مفاهیم حاشیه‌ای و فرعی‌تر در بخشهای بعدی و در قسمت مربوطه توضیح داده خواهند شد. اما به هر حال این رساله بیش از همه متكی بر مفاهیم مذهب، مناسك و گفتمان كربلا و قشر فرودست شهری است كه در فوق اینها را در حد نیاز سعی كردم شرح دهم.
[1] . Gultural System
[2] . Logical- meaningfully
[3] . Causal- functionally
ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد

فصل اول مفاهیم و مبانی

مبحث اول: تقسیم بندی انواع اراضی 8

گفتار اول: تعریف زمین 8

گفتار دوم: تقسیم بندی اراضی از دیدگاه فقهی 9

بنداول: اراضی انفال 9

بند دوم: اراضی موات 9

بند سوم: اراضی بایر 10

بند چهارم: اراضی دایر 11

بند پنجم : اراضی فئی 11

بند ششم : اراضی مفتوح العنوه 11

بند هفتم : اراضی طوع و صلح 12

بند هشتم : اراضی خراجی 12

بند نهم : اراضی مباح 12

بند دهم: اراضی اوقافی، اثلاث باقیه و احباس دائم 13

گفتارسوم: تقسیم بندی اراضی از جهت نوع بهره برداری 15

بند اول:اراضی متروکه 15

بند دوم: اراضی عمومی 16

بند سوم: اراضی دولتی 16

بند چهارم: اراضی جنگلی ( جنگل تکامل نیافته) 17

الف) جنگل 18

ب) مرتع 18

ج) بیشه 19

بند پنجم: اراضی ساحلی 19

الف) اراضی مجاور ساحلی 19

ب) اراضی مستحدثه 20

گفتار چهارم : سایر اراضی عرفی 20

بند اول: باغ 20

بند دوم: اراضی بیابانی 21

بند سوم: اراضی موات حریم ده 21

بند چهارم: اراضی آیش (زمین کشتخوان) 21

بند پنجم: اراضی مفروزی 21

بند ششم: اراضی مشاعی 22

بند هفتم: اراضی دیم کار 22

بند هشتم: اراضی کشت موقت 22

مبحث دوم: انفال و جایگاه آن در حقوق موضوعه ایران 23

گفتار اول: مفهوم انفال و مصادیق آن 23

بند اول: انفال در قرآن 23

بند دوم: تعریف فقهی انفال 24

بند سوم: تعریف حقوقی انفال 25

الف: تعریف انفال در ترمینولوژی حقوق 25

ب) تعریف انفال در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1358 25

بند چهارم: مصادیق انفال 25

الف: فیء 26

ب: زمین‌های موات 27

ج:  آبادی‌هایی كه صاحب ندارند 27

د: وسط دره‌ها، قله‌ها و جنگل‌ها 27

ه: صفایا و قطایع 27

و: غنیمتی كه مجاهدان بدون اذن امام به دست آوردند 28

ز: ارث كسی كه وارث ندارد 28

ح: معادن 28

ت: دریاها و بیابان‌های لم یزرع 28

بند پنجم: انفال از منظر اهل سنت 29

گفتار دوم: نسبت انفال با اموال عمومی 30

 

 

بند اول: خصوصیات اموال عمومی 30

بند دوم: وجوه افتراق وتشابه اموال عمومی با انفال 31

بند سوم: نتیجه بررسی وجوه افتراق و تشابه اموال عمومی با انفال 32

گفتار سوم: مصرف انفال در دولت اسلامی 33

بند اول: اصل نقش حاکمیتی دولت در انفال 34

بند دوم: اصل مصلحت عمومی 34

بند سوم: اصل آبادانی و عدم تعطیلی منابع انفال 34

بند چهارم: اصل توانایی افراد در واگذاری و بهره برداری از منابع انفال 35

بند پنجم: اصل عدم اتکای هزینه های مصرفی به انفال 35

فصل دوم تشخیص اراضی ملی از مستثنیات و نحوه اعتراض اشخاص

مبحث اول: مفهوم و اهمیت تشخیص اراضی ملی(انفال) از مستثنیات و آثار آن 38

گفتار اول: مفهوم تشخیص و ممیزی اراضی 38

گفتار دوم: مبانی قانونی تشخیص و مرجع آن 39

بند اول: قانون ملی شدن جنگلها 39

بند دوم: قانون حفاظت و بهره برداری از جنگلها و مراتع کشور 40

بند سوم: قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور 41

بند چهارم: قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی 42

گفتار سوم : مراحل و اهمیت تشخیص منابع ملی (انفال) 43

بند اول :مراحل تشخیص 44

الف) شناسایی مقدماتی 44

ب) نقشه برداری 46

ج) تنظیم برگ تشخیص 47

د) انتشار آگهی 48

بند دوم: آثار تشخیص 50

الف) زوال مالکیت خصوصی و استقرار مالکیت عمومی 50

ب) ابطال اسناد مالکیت خصوصی و صدور سند به نام دولت 51

مبحث دوم: نحوه اعتراض اشخاص به اراضی ملی شده 54

گفتار اول:کلیت اعتراض اشخاص 55

گفتار دوم: نحوه اعتراض قبل از انقلاب اسلامی 58

بند اول: نحوه اعتراض مطابق قانون ملی شدن مصوب 1341 و آیین نامه اجرایی آن 58

بند دوم: نحوه اعتراض در قانون حفاظت و بهره برداری از جنگلها (کمیسیون ماده 56) 58

گفتار سوم: نحوه اعتراض به اراضی ملی شده بعد از انقلاب اسلامی 60

بند اول : صلاحیت دیوان عدالت اداری (به عنوان مرجع تجدیدنظر) 60

بند دوم : کمیسیون موضوع ماده واحده قانون تعیین تکلیف اراضی اختلافی 61

بند سوم: نقد و بررسی ماده واحده 63

گفتار چهارم: شعبه دادگاه ویژه در مرکز(خاتمه صلاحیت کمیسیون ماده واحده) 66

بند اول: زمینه های تصویب قانون 67

بند دوم: شاخص های اصلی رسیدگی 69

الف) تغییر در تعداد اعضای مرجع رسیدگی کننده و ترکیب آن 69

ب) تغییر در تعداد مراحل رسیدگی و استفاده از نظرات کارشناسی 70

بند سوم: صلاحیت شعبۀ ویژه رسیدگی به پرونده های منابع طبیعی 71

     بند چهارم: چگونگی فعالیت شعب ویژه استانها 73

     بند پنجم: نقد و بررسی وضعیت فعلی رسیدگی به اعتراضات 74

مبحث سوم : سازوکارهای حقوقی جلوگیری از زمین خواری و تصرف اراضی ملی 80

گفتار اول: مفهوم زمین خواری و اشکال مختلف آن در ایران 81

بند اول: تملک و تصرف املاک دولتی 81

بند دوم: تغییر کاربری زمین هایی کشاورزی در حوزه های شهری 82

بند سوم: استفاده از اطلاعات عمرانی و توسعه ای در مناطق رو به توسعه 82

بند چهارم: استفاده از خلاهای قانونی با کمک کارمندان سازمان ها و ادارات دولتی 82

گفتار دوم: اقدامات انجام شده در جهت کاهش زمین خواری در کشور 83

بند اول: نقش کاداستر 83

بند دوم: نقش شورای حفاظت از بیت المال در حفاظت از اراضی ملی 85

نتیجه گیری 87

پیشنهادات 89

منابع 91

الف- کتب

ب: مقالات

ج-پایان نامه ها و جزوات

ذ- سایر منابع

چکیده

یکی از اصطلاحات حقوقی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در عرف حقوقی و قضایی رایج گردیده و مباحثی را برانگیخته است، اصطلاح انفال است. خاستگاه این اصطلاح را باید در آثار فقهی جستجو کرد. ارزش و جایگاه انفال در جامعه بشری امروز بر هیچ کس پوشیده نیست. بخش مهمی از ثروت ملی جامعه زیر عنوان انفال قرار می گیرند. همین امر کافی است تا نشان دهد چرا از انفال در رشته های مختلف حقوق خصوصی (اموال و مالکیت) و حقوق عمومی (حقوق اساسی و حقوق مالی) بحث می شود. به غیر از قوانین عادی یکی از مقرره های قانونی مهمی که در مورد انفال در حقوق موضوعه جمهوری اسلامی ایران تأکید شده اصل 45 قانون اساسی است که مطابق آن این اموال در اختیار حكومت اسلامی قرار دارد. قبل از انقلاب قوانینی مانند قانون ملی شدن جنگل ها بسیاری از اراضی را در اختیار دولت قرار داد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تفكر و اندیشه نوین مبتنی بر اصول و قواعد فقهی و موازین شرعی، اموال و مشتركات عمومی را فرا گرفت و موقعیت جنگل‌ها ، مراتع و سایر عرصه‌ها و منابع طبیعی را از محدوده تصویب نامه ملی كردن آنها به جایگاه قانون اساسی ارتقاء داد و برای نخستین بار چند اصل از اصول قانون اساسی به منابع طبیعی اختصاص پیدا كرد. دایرۀ انفال وسیع بوده و اموال بسیاری را شامل می شود به نحوی که بهره برداری از این اموال در حال حاضر حسب مورد در صلاحیت دستگاه‌های اجرایی متعددی چون، سازمان جنگلها و مراتع، سازمان اراضی وابسته به وزارت کشاورزی، سازمان آب وابسته به وزارت نیرو، وزارت معادن، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت مسکن و شهرسازی در رابطه با اراضی موات شهری قرار گرفته است. اعتراض به ملی شدن نیز تا تا سال1390 در صلاحیت کمیسیون ماده واحده بود اما اعتراض اشخاص بعد از این تاریخ فقط توسط شعب ویژه دادگاه ها در مرکز که توسط رئیس قوه قضاییه تعیین می شود قابل رسیدگی است.      به تبع این قانون، کمیسیون ماده واحده هم اکنون مجاز به پذیرش اعتراضات جدید نیست و فقط تا پایان رسیدگی به اعتراضات مطروحه قبلی موجودیت خود را حفظ خواهد نمود و پس از آن به لحاظ انتفای مأموریت محوله، عملا منحل خواهد بود.

کلید واژگان: اراضی- ملی- انفال – کمیسیون ماده واحده- شعب ویژه

مقدمه

الف: بیان مساله

همانطور که می دانیم بر اساس اصل چهل و پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران انفال و ثروت‌های عمومی از قبیل زمین‌های موات یا رها شده، معادن، دریاها، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و سایر آب‌های عمومی، كوه‌ها، دره‌ها، جنگل‌ها، نیزارها، بیشه‌های طبیعی، مراتعی كه حریم نیست، ارث بدون وارث و اموال مجهول المالك و اموال عمومی كه از غاصبین مسترد می‌شود، در اختیار حكومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آنها عمل نماید.

با این مقدمه ملی کردن به عنوان یکی از اهرم های سلب مالکیت خصوصی با اهداف گوناگون و مختلفی انجام می شود. به عنوان مثال رژیم های انقلابی سوسیالیست، ملی کردن را به صورت یکی از اهداف اساسی خود که برانداختن مالکیت خصوصیِ وسایل تولید است دنبال می کردند. در رژیم های اقتصاد آزاد نیز ملی کردن بعضی از رشته های صنایع و ارتباطات و خدمات به سود همگان به ویژه پس از جنگ جهانی دوم رایج شد. نوع دیگر ملی کردن اکثراً در کشورهای جهان سوم که تحت سلطه استعمار و استبداد بوده اند با هدف باز پس گیری منابع طبیعی و تولیدی انجام می گیرد. هدف اصلی از این گونه ملی کردن، انطباق نظام مالکیت و مدیریت صنایع ملی شده با مبانی ایدئولوژیک نظام جدید و اهداف و آرمان­های انقلابی است. اغلب این موارد بدون پرداخت هرگونه غرامت انجام شده و کارخانجات، صنایع و مؤسسات با کلیۀ اموال متعلق به آنها از مالکیت مالکین خصوصی منتزع و به دولت منقل شده است. مانند ملی کردن برخی کارخانجات، شرکت های خصوصی و تولیدی، سرمایه های خارجی و… که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به موجب مصوبات شورای انقلاب صورت گرفت.(قانون ملی شدن بانک ها مصوب 17/3/58 و قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران مصوب 10/4/58). اما نوع دیگر ملی شدن به معنی لغو مالکیت­های خصوصی قبلی، تملک و استقرار مالکیت دولت بر منابعی است که تا پیش از آن از مشترکات عمومی و یا مباحات محسوب و مطابق ماده 27 قانون مدنی، افراد مجاز بودند «هر یک از اقسام مختلفه آنها را تملک کرده و یا از آنها استفاده کنند.». با گسترش جمعیت، افزایش نیازها و کمبود این منابع و نظر به سایر مصالح عمومی، دولت مجبور شد با وضع قوانین و مقررات، تملک این گونه مباحات توسط اشخاص خصوصی را منتفی و یا محدود نماید و صرفاً تحت ضوابط و شرایط خاصی اجازه «استفاده» از این منابع را به شرط دریافت مجوز از دولت آن هم به میزان و مقدار مشخص به افراد بدهد. به عنوان مثال طبق مواد 148 تا 160 قانون مدنی مصوب 18/2/1307 آب های عمومی، انهار طبیعی، رودخانه ها و منابع آب زیرزمینی جزء «مباحات » محسوب می شد که هر کس می توانست با رعایت قوانین مربوط آن را حیازت نموده و مالک آن شود. قوانین مورد اشاره در این راستا همان مقررات مندرج در مواد 148 تا 160 قانون مدنی است که ضوابط ساده ای از قبیل رعایت حق تقدم افراد در تملک آب های مباح، چگونگی تقسیم آب در نهرهایی که توسط دو یا چند نفر مشترکاًٌ احداث می شود و… بوده است. اما «قانون آب و نحوه ملی شدن آن» مصوب 12/4/1347 به حاکمیت مواد یاد شده پایان داد و آب های عمومی را از زمرۀ مباحات خارج و به عنوان «ثروت ملی» در اختیار دولت قرار داد.

ملی کردن جنگل­ها و مراتع را  نیز می توان از این نوع ارزیابی کرد. زیرا تا قبل از تصویب لایحه قانونی ملی شدن، اشخاص می توانستند با تصرف و تبدیل این منابع و اخذ سند مالکیت به ویژه در مورد مراتع، همانند مباحات آنها را تملک کنند، آزادانه با قطع درختان جنگلی در جنگل­های عمومی از چوب آنها استفاده یا دام های خود را در آن تعلیف نمایند. اما با تصویب قانون مذکور تمامی جنگل­ها و مراتع به عنوان ثروت عمومی متعلق به دولت اعلام شد.

با ذکر موارد فوق باید گفت که اراضی ملی به موجب ماده 1 قانون ملی شدن جنگل ها و مراتع مصوب 1341 جزو اموال عمومی محسوب می شوند و مالکیت دولت بر آن ها به سبب ادارۀ آن ها می باشد و جزو اموال دولتی به مفهوم خاص محسوب نمی شود. همچنین اراضی موات خارج از محدوده شهرها به موجب قانون مرجع تشخیص اراضی موات و ابطال اسناد آن مصوب 1365 دارای مرجع تشخیص متفاوت از اراضی موات داخل محدوده شهرهاست و دولتی محسوب و سند مالکیت آن ها به نام دولت صادر می شود. طبق ماده 1 و 2 قانون ملی شدن جنگل، عرصه و اعیانی کلیه جنگل و مراتع و بیشه های طبیعی و اراضی جنگلی کشور جزء اموال عمومی و متعلق به دولت اعلام گردید و تصرف و اسناد مالکیت افراد بی اعتبار تلقی شده است. حفظ، احیاء و توسعه منابع فوق و بهره برداری از آن ها به عهده سازمان جنگل بانی ایران واگذار شد. اما در پی تصویب قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور مصوب 1371 این مهم به وزارت جهاد سازندگی محول شد. لازم به ذکر است مطابق تبصره های 2 و 3 ماده 3 همان ماده توده های جنلگی محاط در زمین های زراعی که در اراضی جنگلداری شمال کشور و در محدوده اسناد مالکیت رسمی اشخاص واقع شده باشند، عرصه و محاط تاسیسات و خانه های روستایی و همچنین زمین های زراعی و باغات واقعه در محدوده اسناد مالکیت جنگل ها و مراتع که تا تاریخ تصویب قانون ملی شدن جنگل احداث شده اند و اراضی موات و بایر واقع در محدوده قانونی شهرها از شمول قانون ملی شدن جنگل ها خارج اند. اکنون با ادغام وزارت خانه های جهاد سازندگی و کشاورزی و تشکیل وزارت جهاد کشاورزی وظایف مذکور در حیطه اختیارات این وزارتخانه می باشد و از طریق سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور به اجرای آن مبادرت می نماید. در تازه ترین اقدام نیز شعب و دادگاه ویژه در زمینه رسیدگی به این زمینه تشکیل شده است.

ب: ضرورت پژوهش

مهمترین ضروتِ انجام پژوهش این است که با توجه به تغییراتی که در شیوه اعتراض به ملی شدن اراضی ملی صورت گرفته است تا کنون اثر منقح و قابل اتکایی در این زمینه کار نشده است؛ کتبی که نیز در این زمینه موجود است بیشتر به کلیات پرداخته و گذشته از آن به روز نیستند. در این راستا با توجه به اینکه تشخیص اولیه اراضی ملی با سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور (مرجع اداری تشخیص اولیه) می باشد این ضرورت آشکار می شود که طرق اعتراض به ملی شدن نزد محاکم قضایی چگونه بوده و اصولا رویه و سیر اعتراض به آرای این مراجع چگونه است؟ پاسخ به این موارد، همچنین تشریح انواع اراضی با تکیه بر اراضی ملی در این پژوهش مورد تأکید قرار گرفته است.

ج: سوالات تحقیق

سوال اصلی

• جایگاه اراضی ملی در انفال چیست؟

سوالات فرعی

• طبق آخرین تحولات قانونگذاری و قضایی، فرایند رسیدگی و اعتراض به ملی شدن اراضی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی به موجب کدام قوانین انجام و مرجع رسیدگی به این اعتراضات کدام است ؟
• معیار تمیز انفال چیست؟

د: فرضیه های تحقیق

فرضیه اصلی:

باتوجه به اصل 45 قانون اساسی، اراضی ملی از مصادیق بارز انفال و دارای جایگاه ویژه ای است.

فرضیه فرعی:

• از سال1390، رسیدگی به پرونده های جدید منابع طبیعی در صلاحیت شعب ویژه مطابق با قانون افزایش بهره وری کشاورزی است.
• معیار تمیز­ انفال، مالک خاص نداشتن است.

ه: هدف تحقیق