-1 مقدمه:

سلامت روانی، در واقع جنبه­ای از مفهوم کلی سلامتی است و بر کلیه روش­ها و تدابیری اطلاق می­ شود که برای جلوگیری از ابتلا به بیماری­های روانی، درمـان و تـوان­بخـشی آن­هـا به­کار می­رود(هاشمی نظری،1384). در تعریف سلامت روانی مشکلی که وجود دارد این است که هنوز تعریف صحیح و قابل قبولی برای بهنجاری وجود ندارد(هاشمی نظری،1384). سازمان جهانی بهداشت در تعریف سلامتی آن را حالت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط نبود بیماری می­داند و بر این نکته تأکید دارد که هیچ یک از این ابعاد بر دیگری اولویت ندارد. در گـذشته در بسیاری از کشـورهای جهان، به دلیل توجه اصـلی به اولویت­های بهداشتی همچون بیماری­های عفونی و واگیردار، سلامت روان کمتر مورد توجه قرار گرفته است(گناوا،2001به نقل از هاشمی نظری). امروزه در اکثر کشورهای جهان تلاش برای صنعتی شدن هر چه بیشتر از یک سو و از سویی دیگر رشد سریع جمعیت، شهرنشینی و مهاجرت به چشم می­خورد. به دنبال این تغییرات بنیادین، روز به روز بر استرس­ها و مشکلات روانی اجتماعی جوامع افزوده شـده و جهـان شـاهد تغییرات عمـده در اپیدمیولـوژی بیماری­ها و نیازهـای بهـداشتی افراد خواهد بود. به­گـونه­ای که بیماری­های روانی، در صدر عوامل ایجادکننده ناتوانی و مرگ­های زودرس قرار می­گیرند. شیوع بالای این بیماری­ها و ناتوانی طولانی مدت و مزمن همراه آن­ها، باعث شده تا این مشکلات در تمامی جوامع به عنوان یک اولویت بهداشتی مورد توجه قرار گیرد(گناوا،2001 به نقل از هاشمی نظری). نگاهی به آمار و ارقام منتشر شده در زمینه شیوع اختلالات روانی در کشورهای مختلف جهان و ایران، اهمیت و ضرورت توجه به بهداشت روان را مشخص­تر می­نماید(هاشمی نظری،1384). طبق برآورد سازمان جهانی بهداشت در سال 2002 میلادی، حدود 500 میلیون نفر در دنیا مبتلا به یکی از اختلالات روانی هـستند که حدود نیمـی از آن­ها را اختلالات خفیف روانی همچون افسردگی و اضطراب تشکیل می­دهند(گناوا،2001 به نقل از هاشمی نظری). مطالعات انجام گرفته در زمینه وضعیت سلامت روان افراد 15 سال و بالاتر در ایـران، نشان دهـنده این است که به طور متوسط ​​حدود 21 درصد افراد جامـعه از اختلالات روانی رنج می­برند و زنان نسبت به مردان از آسیب­پذیری بالاتری برخوردارند(نوربالا،1381). در بعضی از تعاریف ارائه شده در زمینه سلامت روانی، سازگاری با محیط اهمیت زیادی دارد. طبق این تعریف، شخصی که بتواند با اعضای خانواده، همکاران، همسایگان و به طور کلی اجتماع پیرامون خود خوب سازگار شود از نظر بهداشت روانی بهنجار خواهد بود(هاشمی نظری ،1384). تعـارض­ها و کشمـکش­های درونی و بیرونی خود را حـل نمـوده و در مقابل ناکامی­های اجتناب ناپذیر زندگی مقاومت خواهد داشت(هاشمی نظری،1384). اگر کسی توان انجام دادن این کارها را

 نداشته باشد و با محیط خود به شیوه نامناسب و دور از انتظار برخورد کند از سلامت روانی کمتری برخوردار خواهد بود. بنابراین شرط برخورداری از سلامت روانی در سطح عالی آن است که شخص بتواند در موقعیت­های دشوار انعطاف­پذیر بوده و توانایی این را داشته باشد که در هر موقعیتی تعادل روانی خود را به­دست آورد(حسینی،1380به نقل از هاشمی نظری). عوامل بسیاری باعث بر هم خوردن سلامت روانی می­ شودکه از جمله آن­ها می­توان به عدم رعایت عدالت اجتماعی، فراهم نبودن فرصت­های شکوفایی برای افراد، وجود تبعیض­های غیرمنطقی و عدم ایجاد امنیت اجتماعی اشاره نمود(پورافکاری1382). استرس­های روانی عوامل دیگری هستند که می­توانند سلامت روان افراد را به خطر اندازند. بررسی­های گوناگون در جهان نشان داده­اند استرس­های روانی، برای هر فرد و سازمانی، هزینه و خسارات زیادی را به همراه دارند. در محیط­های کاری استرس موجب کاهش کارآیی، غیبت و جابجایی کارگران را موجب می­گردد و آموزش نیروی جایگزین به جای کارگرانی که به علت ابتلا به بیمـاری روانی کار خود را از دست می­دهـند، هزینه­هـای سنگینی را بر سـازمان و مـؤسسه تـحمیل می­ کنند(هاشمی نظری،1384). تاکنون مطالعات متعددی در زمینه بررسی وضعیت سلامت روان در موقعیت­های مختلف انجام گرفته است. نتایج این بررسی­ها همگی مؤید این مطلب می­باشنـد که مطالعه وضعیت سلامت روان افـراد می­تـواند اطلاعـات ارزشمنـدی را در زمینه برنامه ­ریزی­های آموزشی، درمان و پیشگیری از بروز اختلالات روانی در اختیار مسئولان، برنامه­ ریزان و مدیران سازمان­ها و مراکز ارائه دهنده خدمات قرار دهد(هاشمی نظری،1384).

جامعه­شناسان بر این باورند كه سلامتی و بیماری روانی، صرفاً واقعیاتی زیست­شناختی و یا روانشناختی نیستند، بلكه به طور هم­زمان، دارای ابعاد و ماهیت اجتماعی نیز می­باشند. عوامل اجتماعی، همان­گونه كه می­توانند نقش مهمی در ایجاد، حفظ و ارتقاء سلامتی ایفا نمایند؛ در بروز، شیوع و تداوم بیماری نیز دارای سهمی اساسی­اند. به دیگر سخن، گرچه تردیدی نیست كه افراد در میزان آسیب­پذیری نسبت به بیماری­های روانی با یكدیگر تفاوت­های زیستی و فردی دارند، اما مسئله این است كه میزان این تفاوت­ها تحت تأثیر مـوقعیت اجتمـاعی و حـتی مـهم­تر از آن، بـرداشتی كه افـراد از آن مـوقعیت دارنـد به مـراتب بیش­تر می­ شود(كوكرین، 1376). از این رو، توجه به عـوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت روان اهمیت بسیار می­یابد كه یـكی از مـهم­ترین این عـوامل، مـیزان حـمایت اجتماعـی ادراك و یا دریـافـت شـده تـوسـط افـراد می­باشد(ریاحی1389).