امثال و حکم، آینه‌ی فرهنگ و باورهای قومی و ملی مردم یک محدوده‌ی جغرافیایی یا تاریخی است. با دقت در این آینه می‌توان ویژگی‌های روح جمعی ملتی را در طول تاریخ به روشنی مشاهده کرد. این دقت به شناخت باورها و سبک زندگی یک جامعه منجر می‌شود و می‌توان در مطالعات
جامعه ­شناسی و سیاسی از آن استفاده فراوان نمود.

از جمله حکیمان متکلم و شاعر که سهم زیادی در امثال و حکم فارسی دارد، نظامی گنجوی است که در ادبیات غنایی و تعلیمی صاحب مقام است. منظومه‌های وی سرشار از سخنان حکیمانه و تعالیم اخلاقی است که با بیانی بلیغ و رسا و اغلب در قالب امثال و حکم تجلی یافته‌اند.

نگارنده در این تحقیق سعی بر آن داشته تا با استخراج ضرب­المثل‌ها از سه منظومه‌ی مشهور نظامی، به تحلیل زیبایی­شناسی و بلاغی ابیات ضرب المثل که از علل رواج آن ها در افواه عامه مردم می‌باشد، پرداخته و نیز تاثیر­پذیری نظامی را از فرهنگ عامه و ادبیات کلاسیک قبل از خود و همچنین تاثیر کلام وی را بر فرهنگ عامه مورد بررسی و مداقه قرار دهد.

بیان مسئله

ضرب‌المثل‌­ها جملاتی هستند که در طول قرون و اعصار در حافظه‌های تاریخی ملت‌ها رسوخ می‌کنند، و یک ملت در طول حیات خویش از ضرب‌المثل‌ها برای ایجاد ارتباط موثرتر استفاده می‌کند. ضرب‌المثل‌ها ارتباط را ساده‌تر و سریع‌تر می‌کنند و قدرت تاثیر بخشی کلام را فزونی می‌بخشند. در این رساله سعی پژوهنده بر این است که این جملات را از آثار حکیم نظامی گنجوی استخراج کند و آن‌ ها را مورد مداقه‌های فرمالیستی و ساختاری قرار دهد تا دریابد که این جملات به لحاظ فرم و چه گونه گفتن از چه ویژگی‌هایی برخوردارند و قوانین حاکم بر ساختار این گونه جملات تا حد توان پژوهنده روشن شود. مسلم است هرگونه پژوهشی از نقصان و خطا بر کنار نخواهد بود و این رساله مدعی نیست که می‌تواند حرف آخر را در این زمینه بزند، اما نتیجه‌ی پژوهش در آمدی است بر دقت‌های فرمالیستی و ساختاری بر روی ضرب‌المثل‌ها. دغدغه‌ی اصلی این پژوهش این است که چه ویژگی‌های فرمی و ساختاری بر یک جمله حاکم است که باعث می‌شود آن جمله مجوز ورود به قلمرو ضرب‌المثل‌ها را دریابد و آیا ورود به قلمرو ضرب‌المثل‌ها بدین معنیست که این گونه جملات همیشه در این قلمرو باقی می‌مانند یا برحسب تحولات اجتماعی و تاریخی و زبانی احتمال خروج از این حوزه را هم دارند.

 1-2- هدف تحقیق

هدف از این پژوهش بررسی زیبایی شناسی و بلاغی ضرب‌المثل‌ها در سه منظومه‌ی نظامی گنجوی است.

 1-3- اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه‌های آن

به تحقیق ضرب‌المثل‌ها نمونه‌های نهایی فرم‌های ادبی هستند که توانایی رسوخ به ذهن جامعه را دارند، به طریق اولی دریافتن ویژگی‌های فرمالیستی جملاتی که در ذهن نسل‌های فارسی زبان در طول قرون و اعصار رسوخ کرده است، از اهم پژوهش‌های ادبی به شمار می‌رود. با این گونه پژوهش‌ها اسرار زیبایی شناختی شاهکارهای آثار هنری تا حدی روشن می‌شود و بلاغت متون کهن پارسی مورد واکاوی قرار می‌گیرد.

 1-4- سوالات و فرضیه‌های تحقیق

سوالاتی که در این پژوهش دغدغه‌ی ذهنی پژوهنده خواهد بود موارد زیر است:

1- چه ابیاتی از آثار نظامی وارد قلمروی ضرب‌المثل‌ها شده است؟

2- چه ضرب‌المثل‌هایی از فرهنگ عامه وارد آثار نظامی شده است؟

3- آیا نظامی به ضرب‌المثل‌های زبان فارسی افزوده است یا بیشتر از آن وام گرفته است ؟

4- ضرب‌المثل‌های موجود در آثار نظامی از چه سطحی از زندگی معیشتی بهره گرفته‌اند؟برای نمونه زندگی معیشتی کشاورزی و روستایی، معیشتی – شهری و درباری و … .

5- ضرب‌المثل‌های موجود در آثار نظامی از چه ویژگی‌های فرمی برخوردارند؟ مثلا عنصر مسلط بر انواع تشبیه کدام است؟ یا نوع استعاره‌های موجود در ضرب‌المثل‌ها از چه گونه‌ای است؟

6- ضرب‌المثل‌های موجود درآثار نظامی با بافتی که در آن به کار رفته است چگونه ارتباطی دارد؟ آیا اقتضای داستان و روایت است که نظامی از این ضرب‌المثل استفاده می‌کند و یا اینکه ضرب‌المثل‌های موجود در آثار نظامی جهت نمایش و به رخ کشیدن معلومات شاعر است؟ و ارتباط چندانی با بافت

 متن و روایت ندارد؟

7- ضرب‌المثل‌ها در واقع از پشتوانه‌های فرهنگی یک شاعر حکایت می‌کنند و توانایی او را در تسلط به میراث شفاهی و کتبیش نشان می‌دهند. ضرب‌المثل‌های موجود در آثار نظامی از چه پشتوانه‌های فرهنگی اخذ شده است؟ آیا تماماً از فرهنگ عامه است یا از قرآن و حدیث و اقوال متصوفه یا سایر حوزه‌های فرهنگی در جهان اسلام نیز بهره برده است؟

فرضیه‌های تحقیق:

این پژوهش بر این فرضیه استوار است که آثار نظامی مشحون از ضرب‌المثل‌های برساخته‌ی خود او و ضرب‌المثل‌هایی که او از تمام پشتوانه‌های فرهنگیش اخذ کرده، می‌باشد و در حوزه‌های فرمی از تصویرها و تشبیهات ملموس و محسوس استفاده کرده است و در حوزه‌ی زبان نیز از ساده‌ترین لغات استفاده کرده و نحو جملات او باید نزدیک به نحو طبیعی گفتار باشد تا این ویژگی‌ها باعث شود این جملات به سادگی در اذهان رسوخ کند. به لحاظ موسیقایی نیز از موسیقی قدرتمندی برخوردار است.

1-5- مدل تحقیق

تحلیلی – توصیفی

 1-6- تعریف عملیاتی متغیرها و واژه‌های کلیدی

ضرب­المثل: مثل جمله­ای است مختصر، مشتمل بر تشبیه یا مضمون حکیمانه که به واسطه‌ی روانی‌ الفاظ، روشنی معنی و لطافت ترکیب بین عامه مشهور شده و آن را بدون تغییر و یا با تغییر جزئی در محاورات خود به­کار می‌برند.

زیبایی‌شناسی: زیبایی‌شناسی دانشی است که راجع به هنر و احساس زیبایی گفتگو می‌کند و به انسان حس تشخیص زیبایی‌ها و لذت بردن از آن ها را ارزانی می‌کند.

بلاغت: ادای معنی زیبا و روشن با الفاظی شیوا که اثرش در دل به طوری باشد که دل را برباید و متناسب و در عین حال مقتضای حال مخاطبین هم باشد.        

1-7- روش تحقیق

اسنادی – کتابخانه‌ای